БОДЬ СЭТГЭЛИЙГ ҮҮСГЭХ АРГУУД

Шалтгаан үрийн долоон гишүүнт увидас. Энэ арга нь Энэтхэгийн их бандида Жову Балдан Адиша (Депангара Шри Зана) гэгээнээс уламжлагдан ирсэн гэж их хөлгөний судар шастирт алдаршиж иржээ.

Учир шалтгааны долоон гишүүн гэдэг нь тугуулагсан бурханы хутаг гэдэг (1) “Боди сэтгэл”-ээс боди сэтгэл тэр нь (2) “Үлэмж сэтгэл”-ээс, сэтгэл тэр нь (3) “Нигүүлсэхүй сэтгэл”-ээс тэр нь (4) “Асрахуй сэтгэл”-ээс, тэр нь (5) “Ачийг хариулахуй сэтгэл”-ээс, тэр нь (6) “Ачийг санахуй”-гаас, тэр нь (7) “Эх мэт үзэх сэтгэл”-ээс мэндлэх бөгөөд энэ долоон сэтгэл нэг нь нөгөөдөө харилцан шүтэлцэж, зэрэгчилэн хөгжсөөр боди сэтгэлийг бодитой баттай үндсэнд төрүүлдэг учир шалтгаан болдог зэргийн үүднээс ийн нэрлэгджээ. Үүн дотроос их хөлгөний мөрийн үндэс нь нигүүлсэхүй сэтгэл мөн бөгөөд бусад нь түүний учир шалтгаан юм уу үр дагавар болох зэргээр нөхцөлдөн оршдог байна.

Эх хэмээн мэдэхүй

Амьтан гэдэг тэргүүлшгүй цагаас авахуулаад төрөх, үхэх ээлжлэн дамжсаар эдүгээ ирэхдээ энэ төрлийг аваагүй гэх юм уу тийм оронд төрөөгүй гэх зүйл огоот үгүй бөгөөд эх тэргүүтэн элгэн садан бололцож яваагүй гэх газар хэзээ ч үгүй ажээ. Урьд ч ийм байсны дээр одоо болоод ирээдүй ч ийм л байх учиртай ажгуу. Олон амьтан надтай бид тэдэнтэй элгэмсэн садансаж явсны дотроос эх мэт тэнцэшгүй ачтан тэдний дундаас онцгой нэгэн байсныг одоогийн энэ насны ээж, түүний ач буяныг санах, мэдэх, ухаарах лугаа уялдуулан таньж мэдээд үүгээр улбаалан хамаг амьтныг эхээ, эх шигээ хэмээн сэтгэж чадваас дараа нь ачийг санах, ачийг хариулахын зэрэг буянт сэтгэлүүд зэрэгчилэн төрөхийн шалтгаан бүрэлдэх учиртай аж. Иймд мэргэд хамаг амьтныг эхээ гэж танихын тулд эхлээд энэ насны ээжийгээ эрхэмлэн бодох ёсыг ийн айлджээ.

Ачийг санахуй 

Өмнөө эхийнхээ намба байдлыг тодорхой нэгэн санаад энэ ээж маань зөвхөн эдүгээ төдийгүй бүр тэргүүлшгүй цагаас миний ээж болж явсан нь мөн тоолж баршгүй гэж бас сэтгээд эх болсон цагаас зовлон хорлол бүхнээс авран, амгалан жаргал бүхнийг бүтээв. Ялангуяа энэ насныхаа анхлан саван дотроо өнө удаан байлгаж төрүүлэхийн цагт шар үсээ ширвэлгэн мах цуснаасаа тасалж, арван хурууныхаа үзүүрт бөмбөрүүлэн, хөхөө хөхүүлж, хоол идээг зажилж жижиглэн амаар өгч, нус цэрийг минь амаараа арчин, баас ялгадсыг гараараа цэвэрлэх зэрэг элдэв аргаар тэжээх төрүүлэн өсгөсөн билээ. Дээр нь өлсөж цангахын цагт идээ ундаа, даарч хөрөхийн цагт хувцас хунар, ядуурч үгүйрэхийн цагт өөрөө эдлэлгүй надад өгөх эд таваар, тэднийг олоход бэрхтэй хэдий ч элдэв зовлон зүдгүүр, муу үг яриа, саад бэрхшээлийг сөрөн туулж махаа барж, ясаа цайтал зүтгэсээр олж өгөх, хүүд өвчин зовлон тусваас хүү минь үхсэнээс би үхсэн минь дээр хэмээн үхэх хийгээд хүү минь өвдсөнөөс би өвдсөн нь зөв хэмээн сэтгэлийн мухраас андгайлан хөдлөх зэргээр хүүгийн зовлонг арилгах арга бүхнийг үйлдэгч ачтан билээ.

Өөрийнхөө мэдэх, чадах бүхнээр тус амгалан юу байгаа бүхнийг бүтээн, хорлол зовлонг арилгахын төлөө хамаг байдгаа зориулдаг ээжийн үнэн сэтгэл, гэгээн заншлыг үргэлжид нэгэн үзүүрт сэтгэлээр бясалгах хэрэгтэй болой. Энэ мэтээр сайтар бодоод сурахаар аяндаа ачтан хүнийхээ ачийг хариулах юмсан гэдэг санаа бодол үгийг төдий бус бодитой баттай нэг үндсэнд төрөх, гарах хүртэл дахин дахин бясалгах хэрэгтэй болой. Ингээд чадал эцэг болон бусад хамаатан саднаа ч ийм амьтан хэмээн сэтгээд бясалгах бөгөөд дараа нь завсрын буюу өөрийн танихгүй хүмүүсээ мөн урьдын адил бодох, бясалгах, явсаар өөрийн дайснаа ч мөн адил элгэн садан, эх адилын ачтан хэмээн мэдэж үйлдээд бясалгаж, тэднийг эх мэт хэмээн бодож бясалгаж чадваас хамаг амьтан бүхнийг эх хэмээн мэдэж, бясалгах, чадах, төгс гүйцэх тул энэ бүгдийг зэрэгчлэн дээш дээш ахиулж арвижуулсаар бясалгах хэрэгтэй болох нь ээ.

Ачийг хариулахуй

Олон төрөл дамжин үхэх, төрөх ээлжлэн солигдсоор танихаа больсон болохоос бус хамаг амьтан миний эх адил ачтан бөгөөд ийм ачтан маань зовлонд нэрвэгдэн, аврал итгэлгүй болчихсон байхад тоохгүй орхино гэдэг хамгийн ичгүүртэй нүгэлт зохисгүй явдал болох нь эрхэм дээд байтугай эгэл жирийн хэнд ч ойлгомжтой тул миний ёсноо яаж тодрох вэ хэмээн санаад ачийг хариулах буюу ачийг хариулахын үүрэг хариуцлагыг үүрэх хэрэгтэй бөгөөд хүү болж
төрсний нэгэн хэрэг энэ болох буй за хэмээн дахин дахин санах мөн. Хэрхэн ачийг хариулах гэвэл орчлонгийн жаргал цэнгэл, хоол унд, хувцас хунар тэргүүтнийг ээж өөрөө бүтээж чадсан, чадаж байгаа, чадах ч болно. Бусад амьтан ч мөн л ийм чадвартай гэхэд эргэлзэх аргагүй. Тэгвэл би бээр урьд нисваанисын адаар хөөрөмшсөний эрхээр хатуу хүчтэй яр модос туссан гэж бодьё. Тэр модос элдэв шалтаг эрэхэд сэдэрч задран дахин зовлон үүсгэх болсон мэтээр биднийг ачилж тусалсан амьтан маань нисваанис, үйлийн эрхээр орчлонд дахин дахин зовж байгаа гаслант авир ёсыг танин мэдэж түүнээс гэтэлгэн тонилгохуй нирвааныг амгаланаа байгуулж чадвал сая нэг жинхэнэ тусалсны ачийг хариулан чадсан болохын ухааныг мэдэж ачийг хариулан чадсан болохын ухааныг мэдэж ачийг хариулан үйлдэх хэрэгтэй болж байна. Нисваанисын адаар сэтгэл санаа нь хямран өөрийн эрхгүй галзууран, өндөр язгуур болоод нирвааны мөрийг үзэх нүднээсээ хагацсан зөв сайн төрд хөтлөгч саданаар хоосрох алхам тутамдаа буруу явдалд бүдрэн халтирсаар муу заяаны халил амсалгүй очсон адилын авир байдалт ийм эх хүүдээ горилохгүй хэнд горилох, ийм байдлыг хүү ухаарч орчлонгоос, орчлонгийн зовлонгоос ашид гаргаж ачийг хариулах хэрэгтэй бөгөөд чухам үүнийг Шантидэва гэгээн “Шаксасамучгая” (Хотол суртгаалын түүвэр хураангуй) шастиртаа: “Нисваанисаар галзуурч, мунхагаар сохрох, их хадан халилын замд алхах бүрдээ халтирах, өвөр хийгээд бусад үргэлжид гаслангийн шүтээн, амьтан нугуудын зовлон адил” хэмээжээ. Иймд эх болсон амьтан энэ-адилын байдлыг ухаарваас бусад амьтнаас гэм эрэх нь зохисгүй бөгөөд ганц нэг эрдэм, чадалтай үзэгдвээс байрлах хэдий ч үнэн чанартаа өчүүхэн яднисан авир ёстыг санан санан ачийг хариуг, тусалсны хариуг номоор хариулна хэмээн лавлан шийдэх хүртэл бясалгах ухаан энэ ажээ.

Асрахуй сэтгэл

Энэ сэтгэл амгалан жаргалгүй болсон амьтны тухайлан болгоож тэдгээр 1. Амьтан амгалантай болвоос юун сайн 2. амгалан лугаа учирах болтугай 3. амгалан лугаа учруулж үйлдэх болой хэмээн санах, сэтгэл хэмээжээ. Эдгээр дотроос гуравдахь буюу амгалан лугаа учруулж үйлдэх гэдэг нь хамаг амьтныг амгалантай байлгахаар өөр үүрэг хүлээн, тангараг тавин энэ зорилгынхоо төлөө бие, хэл, сэтгэлийн үүднээс хичээн зүтгэх, санан сэтгэх нь зөвхөн их хөлгөний агуу их сэтгэл бөгөөд энэхүү сэтгэлийг нэг удаа, нэг агшинд ч сэтгэл оюундаа бясалгасны тус эрдэм, хэмжээлшгүй болохыг Бурхан олонтаа айлдсан ажээ. Тэрээр “Дин-э-зин жалбу” (Самади ража сутра) хэмээх сударта: “Хөлти (шиваа) олон тоотоор жигдрэх арилсан орноо хэдүй элдэв тахилын чуулган хэмжээлшгүйгээр, дээд төрөлхтөн нугуудыг үргэлжид тахиснаас асрахуй сэтгэлийн тоо хийгээд хувьд ч үл хүрэх” хэмээсэн хийгээд, Нагаржунай гэгээн “Рэнчин прэнва” (Эрдмийн эрхэн) хэмээх шастиртаа: “Гурван зуун өчүүхэн будаа дахин чанасан идээ зэргийг өдөр бүр гурван удаа өгсөнөөс, асрахуй сэтгэлийг хурамхан ба нижгээд төдийхэний буян нугуудын хувь үл хүрмой. Тэнгэр хүмүүн асрангуй болох хийгээд тэдгээр ч бас сахих хийгээд сэтгэл амгалантай их амгалан төгөлдөр болоод, хор хийгээд мэсийн хорлол үгүй болоод, шамдалгүйгээр хэрэг бүтэх хийгээд, эсэрвагийн ертөнцөд төрөх хийгээд хэрэв зэ эс гэтлэх ч гэсэн амрахуй найман эрдмийг олох болой” хэмээн асрахуй сэтгэлийн цаглашгүй буяныг айлджээ.

Асрахуй сэтгэлийн бясалгах ёсны хувьд хамаг амьтан амгалан жаргалгүй хийгээд түүгээр үргэлжид дутагдах зэрэг ахуй ёсыг дахин дахин санаад бясалган чадваас аяндаа амгалантай байлгах, түүн лүгээ учруулах юмсан гэсэн бодол аяндаа төрж ирэх бөгөөд амгалан жаргалан болох элдэв зүйлийг сэтгэлдээ үйлдсээр, тэдгээрээ амьтанд зориулж өгөх зэргээр үйлдэх болохыг дээрх ном шастирт айлдсан байна.

Нигүүлсэхүй сэтгэл

Нигүүлсэхүй сэтгэлийн бодол зорилго нь амьтан зовлонгоос хагацваас юун сайн, хагацах болтугай хэмээх, хагацуулж үйлдэе гэсэн гурван үндсэнд багтдаг байна.

Эх болсон хамаг амьтан бүгдээр орчлонгийн зовлонгийн далайд унаад ямар ямар зовлонг амсаж эдэлж яваа зэрэг зовлонт амьтны мөн чанар, ахуй ёсыг дахин дахин санаж, тэднийг тэр зовлонгоос гэтэлгэх сэтгэлийн үүднээс буюу өөрийн ганц хүүгээ өвчин зовлонд нэрвэгдэхэд өөрийн эрхгүй түүнийгээ аврахын төлөө хамаг байдгаа зориулдагийн адил хамаг амьтан өөрийн ганц хүүтэй ялгалгүй зовлонд нэрвэгдсэн ёсыг ухааран тэд бүгдийг ялгалгүй зовлонд нэрвэгдсэн ёсыг ухааран тэд бүгдийг зовлонгоос гаргах ая зөндөө төрөх тэр цагт их нигүүлсэхүй хэмээх сэтгэл төрлөө гэж үзэх ёстой аж. Эндээс үзэхэд Их нигүүлэхүй сэтгэлийн орон нь зовлонд баригдсан хамаг амьтан болох нь тодорхой байна.

Төв үзлийн аймгийн ёс 1. Амьтнаа зорисон нигүүлсэхүй, 2. Номонд зорисон нигүүлсэхүй 3. Хоосон чанарт зорисон нигүүлсэхүй гурван сэтгэлийг нигүүлсэхүй сэтгэлийн мөн чанар зэргийн барих гол судлагдахуун болгон үздэг байна. Балдандаваадагва гэгээн “Мапъямиккаватар” эл гурван нигүүлсэхүй сэтгэлийн эрдмийг өгүүлэн анхлан  “би” хэмээн өөртөөн шунах бөгөөд “миний энэ” хэмээн бодтой, дор шунан үйлдэх, худгийн овоо мэт өөрийн эрхгүй, амьтан түүнээ нигүүлсэгч танаа мөргөмү. Амьтан хэмээх долгиологч усны доторх саран мэт Долгио хийгээд өөрөө мөн чанараар хоосныг үзсэн. Үүний утга нь гурван амьтныг бодсон сэтгэл биш амьтны зовлонт гурван шинжийг ухаарахын үүднээс нигүүлсэх сэтгэлийн ялгааг гаргаж тодорхойлсон ажээ. Бари лам Дамцэгдорж бээр “Миний хэмээн бодсон буруу үзлээр анхлан “би” хэмээн өөрийн үнэнд бүтсэнээр шунах бөгөөд цааш минийх хэмээн бариг буруу үзлээр миний болой” хэмээн нүд, хамар тэргүүтнээр ялгаатай болсон “би” –дээ шунан минимхийлэн бодогч сэтгэл үүссэний учраар худгийн оньс ховоо мэт өөрийн эрхгүй орчлонд эргэлдэн эргэгч амьтныг зорин энэрэн нигүүлсэх сэтгэл алин түүнээ мөргөхийн учир” хэмээн амьтнаа зоригч нигүүлсэхүй сэтгэлийг салхиар долгилох усны доторхи сарын дүр хөрөг мэт хөдлөх боловч агшин.    

buddha.mn