Арван хоёр шүтэн барилдахуй

  Шүтэн барилдахуйн номлолд тулгуурлан хүмүний оршуйн төрөлх шинж байдлыг “дарма”/ хуулийн/ -гийн байр суурьнаас тодруулан гарган ирсэн зүйл нь “12 шүтэн барилдлага” юм.

12 шүтэн барилдлага нь

1) мунхаг /avijja/ 

2) үйл /sankhara/

3) танин мэдэхүй /vijnana/

4)нэр дүрс/ namarupa/

5) түгэхүй /salayatana/

6) хүрэлцэхүй /phassa/

7) сэрэхүй /vedana/

8) хурьцахуй /thanha/

9) авахуй /upadana/

10) оршихуй/bhava/

11)төрөхүй /jati/

12) өтлөх үхэхүй /jaramarana/  

 Төөрөгдөлд автсан бодит байдлын амь  нь үнэндээ юунд тулгуурлан бүрэлдэн бий болдгыг  тодруулан нээж байгаа зүйл нь 12 шүтэн барилдлага юм. Хүмүний бодит байдал нь “зовлон шаналалт амьжаргаа”  мөн болохыг товч тодорхой үзүүлэн өгч буй 12 хэсэг зүйлийн хамгийн сүүлийнх “өтлөх үхэх” болой. Энэхүү өтлөх үхэхийн уг үндсийг нь нягтлан судлаж хайваас “төрөх” илрэн гарч ирэх болно. “төрөхүй” байгаа учраас өтлөх үхэх нь байх нь гарцаагүй юм. Энэ нь “төрөхүйг уг шалтгаан болгосноор өтлөх үхэхүй нь оршино” хэмээх илэрхийлэл юм. Мөн “төрөхүйн” оршин буйн уг үндсийг нягтлан хайх аваас  “оршихуй” /bhava/ байгааг мэдэх болно. Оршихуй/bhava/ хэмээх нь орчлонд дахин дахин эргэн төрөх “амь”-ийг нэрлэнэ. өөрийгөө хорвоонд  эргэн төрөх удамших зүйл нь “төрөхүйн” шалтгаан болой. Мөн “оршихуйг” шалтгаан болгосноор “төрөхүй” нь оршин байгаа болно. “Оршихуй” нь хорвоогийн амь нь болох талаас нь 12 шүтэн барилдлага дотор хорвоо / samsara/ -гийн үзэл ухагдхуун багтаж байгаа юм. Хорвоогийн амь нь “зовлон” боловч тэрээр юунд шүтэн тулгуурлан оршин буйг нягтлан үзвээс “авахуй” /upadana/ бээр шалтгаан нь болж байгааг мэдэх болно. авахуй нь “дур, хүсэл, улайрал” гэсэн утга бөгөөд аминдаа дурлах, шунах зүйл нь амийг оршоох, амин холбоог үргэлжүүлэх гол шалтгаан болно. тиймээс “авахуйг” шалгаан болгосноор “оршихуй” байгаа болно. дараагаар нь хүмүний хүсэл нь юунд тулгуурлан үүссэн бий болдгийг нягтлан судлаж үзвээс “хурьцахуй /thanha/” илрэн гарч ирэх болно. Хурьцахуй нь тэмүүлэлийг нэрийдэх бөгөөд, бүхий л  нисваанисын уг үндэс болсон сэтгэл дундуур байдал түүнд тэмүүлэх тэмүүлэл болно. энэ нь “авахуйг” бодит чанараар нь бүрдүүлж өгч шинхэнэ авахуй болгоход гол нөхцөл нь болж байгаа юм. Түүнчлэн “хурьцахуй” байгаа учраас авахуй байгаа болно.

“хурьцахуй /thanha/” нь төөрөгдөлд автсан “амь”-ний уг үндэс болдог учир түүнийг үүсгэн гаргах шалтгаан, эх ундрага болсон зүйл илрэн гарч ирэхгүй болно. энээс үзбэл “хурьцахуй” нь шүтэн барилдлагын нэгэн салаа, нэгэн гарааны цэг юм. Тиймд хурьцахуй, авахуй, оршихуй, төрөхүй, өтлөх үхэх эдгээр 5 хэсгийг “хурьцахуйн шүтэн барилдлага” хэмээн нэрийддэг. Тийм хэдий ч “хурьцахуйг” өдөөж өгөн үйл ажиллагаанд оруулж буй зүйл байхгүй  байна гэсэн ойлголт биш юм. Тэр зүйл нь сэрэхүй /vedana/ болно. “сэрэхүй” нь зоригдхууныг / объект/-ыг хүлээн авах зүйл учраас зовлонг сэрэхүй, амгаланг сэрэхүй, зовлон амгалан аль аль нь бусыг сэрэхүй хэмээх 3 зүйл ангилна. Сэрэхүйд өгөөгдөж “хурьцахуй” илрэн гарч ирэх болно. тиймээс сэрэхүйг шалтгаан болгосноор хурьцахуй оршин тогтоно. Дараагаар нь “сэрэхүй” ил гарч ирэх шалтгаанаар улбаалан “хүрэлцэхүй /phassa/” оршин байгааг олж мэдэх юм. хүрэлцэхүй нь мэдэрхүйтэй хамт цуг объёкт ба субъектыг холбож өгөх хэрэгсэл зүйл болох бөгөөд мөн  мэдэрхүй / субъект/, гадаад суурь /объект/, дотоод суурь / мэдрэхүйн эрхтэн / эдгээр гурвын нэгдлыг “хүрэлцэхүй” хэмээдэг. Энэ нь “мэдэрхүйг” гараанаас хөдөлгөх “хүч” болох ба “хүрэлцэхүйг” шалтгаан болгосноор “сэрэхүй” тогтнон байгаа гэдгийг мэдэх юм. Дараагаар нь “хүрэлцэхүйг” гарч ирэхэд шалтгаан болж буй хүчин зүйл нь “түгэхүй” / 6 үүд, salayatana/ мөн болно. түүнийг  дотоод 6 суурь хэмээдэг ба энэ нь нүд, чих, хамар, хэл, бие, мэдэл эдгээр зургаан төрлийн мэдэрхүйн суурь эрхтнийг нэрлэнэ. Эдгээрийг эзэн ба зочин / гол ба дагалдах зүйл/ -ээр нь авч ангилах юм бол  дотоод 6 суурь / нүд, хэл, хамар, чих, бие, сэтгэлийн мэдэл/ гадаад 6 суурь / дүрс, амт, үнэр, дуу, хүрэлцэхүй, юмс/ эдгээр нь нийлээд 12 суурь болно. эндээс 6 үүд /salayatana/- г шалтгаан болгосноор хүрэлцэхүйг оршин байгааг мэдэх явдал юм. Мэдэрхүйн хил хязгаар нь бие болон сэтгэлийг өөрийн оршихуйн уг үндсээ болгон оршино. Энэ нь нэр дүрс/ namarupa/ юм. Нэр / nama/ гэдэг нь “сэтгэл”-ийг нэрлэх ба дүрс нь /rupa / нь “бие”-ийг төлөөлөн нэр нэр томъёо юм. Тийм ч дүрс нь өргөн утгаараа материаллаг зүйлийг илэрхийлэх болохоор гадаад ертөнц тэр чигээрээ “дүрс”-нд багтан хамрагдах юм. Тиймээс “нэр дүрс”-ийг шалгаан болгосноор “6 үүд” оршин байгаа юм.

Дараагаар нь өөрийн “нэр дүрс” оршихуйн уг үндэс болж байгаа зүйл нь “танин мэдэхүй /vijnana/” юм. Танин мэдэхүй нь мэдэрхүйн үйлдлийг хэлнэ. Үүнд харахуй, үнэрлэхүй, сонсохуй, амтлахуй, шүргэлцэхүй, мэдэхүй эдгээр 6 танин мэдэхүй байна. Vijnana /мэдэрхүйн үйлдэл / нь үгүй болбол бие, сэтгэл ч устан үгүй болно. vijnana-д тулгуурлан амьд бие орших тул бие сэтгэл лугаа нэгдэн байгаа юм. Арай өргөн утгаар  мэдэрхүйн үйлдлээр дамжуулан ертөнц үүссэн бий болдог хэмээн үзэж болно.  Энэ нь мэдэрхүй ба мэдэрхүйн агуулага холбоог тайлбарласан зүйл юм. Тиймээс мэдэрхүйг шалтгаан болгосноор нэрдүрс байгааг мэдэж болно. Мөн үүнтэй адил цаг үед бие, сэтгэл хамт цуг амьдран орших тул мэдрэхүйн үйлдэл нь үйл ажиллагаа явуулах бүрэн боломж нөхцөлтэй болно. Бие мах бодь үгүйгээр мэдэрхүй орших нь боломжгүй юм. Энэ талаас нь “нэр дүрсийг шалгаан болгосноор танин мэдэрхүй оршдог” хэмээн үзэж болно. Тиймийн учир мэдэрхүй ба нэр дүрс нь харилцан шүтэлцлийн уялдаа холбоотой болохыг мэдэх болно. Шүтэн оршихуйн шалтгаан нөхцлыг нягтлан судлаж үзэх ажлыг энэ хэмжээнд хүргээд орхих зүйтэй болов уу.

 Энэ адил танин мэдэхүй ба нэр дүрс нь харилцан шүтэлцэх чиг хандлагууд байхнаа ч танин мэдэхүй нь арай давамгай болон идэвх санаачлага бүхий шинж чанарыг агуулдаг юм. Тиймээс нэр дүрсийг бодвол эх суурь гэж үзэж болох юм. Түүнчлэн энэхүү  “танин мэдэхүй /vijnana/”-ийн оршин тогтнох шалгааныг нь нягтлан судлаж үзвээс тэр нь “үйл /sankhara/” мөн болохыг мэдэх болно. Өөрийн дадлага туршлагын үйл явц нь танин мэдэхүйд тулгуурлан жигдрэн орших боловч тэрхүү танин мэдэхүй нь хувийн шинж чанарлаг байдлаар хучигдсан эргэцүүлэлээр бүрэлдэн тогтсон бүтэцтэй байдаг. Эндээс  vijnana-г ажилгаанд оруулж өгөх “хүч” байх ёстой гэсэн таамаглал гарч ирнэ. Энэ нь даруй “үйл /sankhara/” юм. Энгийн утгандаа “үйл” нь ямар нэгэн зүйлийг бүтээн бий болгох “бүтээгч хөдөлгөгч хүч”ийг нэрлэнэ. “бүхий л үйл нь мөнх бус” хэмээх тодотголын “үйл” нь ертөнц хорвоог бүрэлдэн бий болгогч “хүч”-ийг нэрлэх ба үйлийн хэрэглэх заавар утгын дотроос хамгийн өргөн утгатай нь юм. 5 цогц / Skandhā/ хэмээхэд хамаарагдах “үйл” нь сэтгэл зүйн талын бүтээгч хүчийг нэрлэн заах бөгөөд голлон сэтгэлийн бүтэц бйагуулалтыг нэрлэнэ. Энэ нь үйлийн хэрэглэх заавар утгын дотроос явцуу утгыг илэрхийлдэг юм.

12 шүтэн барилдлагын “үйл” нь  танин мэдэхүй /vijnana/-г өнгөлөн будаж өгөх / vijnana-г өнгөгүй хуурцаг гэж үзвэл “үйл” нь түүн дээр хийгдэх ямар нэгэн өнгөт бичлэг юм / - явцыг бүрдүүлэх хүчийг нэрийдэх бөгөөд энэ даруй үйлийн үр / karman, kamma/  хэмээн тодорхойлон тайлбарлана.  Өнгөрсөн цагийн үйл нь vijnana-г өнгөлөн будах / холилдон нийлэх/  бөгөөд энэхүү нөлөөллийн хүчинд vijnana нь дүгнэлт хийх юм уу дараагийн үйл хөдөлгөөнийг хийдэг болно.

 Дараагаар нь энэ “үйл /sankhara/” – оршин буй шалтгаан нөхцөлийг нягтлан судлах абаас тэр нь даруй “мунхаг avidya,avijja” болохыг мэдэх болно. мунхаг нь үнэн зөв ухаан / vidya/ байхгүй гэсэн утга болно. Мөнх бусыг мөнх бус гэж мэдэхгүй байгаа нь мунхаг бөгөөд оршихуйн байгаа юмс үзэгдлийг байгаа тэр чигт нь үзэх “хүч” байхгүйн учир ийн нэрийддэг болно.  Мунхаг уг зүйл өөрт нь санаачлагат тэмүүлэгч  чанар байхгүй боловч  ухаанлаг санаачлагат чанар нь мунхагт будагдан үйл явцын өрнөлд орох үед бүхий л зүйлсийн төөрөгдөл үүссэн гарах болно. Эгэл хүмүүс нь мунхагаар өгөөгдөн юмсыг харж байгаа бөгөөд үүнийг:

 Зүүд зүүдлэн байгаа хүн нь зүүдээ зүүд хэмээн танин мэдэх юм бол даруй зүүд саринан замхрахтай адил, мунхагаа мунхаг хэмээн танин мэдвээс мунхаг нь аль хэдийн саринан алга болох юм. Энэ даруй мунхаг нь илрэн гарч ирсэн даруйдаа замхран алга болно гэсэн үг юм. Тиймээс шүтэн барилдлагын судалгаа хайлт нь мунхагыг олж илрүүлсэнээр дуусгавар төгсгөл болж байна. Мөн мунхагыг шалтгаан болгосноор “үйл” байна гэж үзэх ба мунхаг устан үгүй болбол “үйл” ч устан үгүй болно.  Мэдээж “үйл” –ийн оршин буй нөхцөл шалтгаан нь ганц “мунхаг” бус өөр олон хүчин зүйл байдаг ч тэр дотроос үндсэн гол шалтгаан нь “мунхаг” мөн учир “мунхаг устан үгүй болбол үйл ч устан үгүй болно” хэмээнэ. Түүнчлэн мөн адил “үйл” устан үгүй болбол “танин мэдэхүй” ч устан үгүй болно. энэ адил.................”төрөхүй” устан алга болбоос “өтлөх үхэхүй” ч устан үгүй болох юм. Тиймээс зовлонт хүний амь нь устан үгүй болох юм. Ийнхүү шүтэн барилдлагын 12 гинжин холбоо нэг нэгэндээ шүтэн орших тогтолцоо тэр чигтээ нуран унах юм. Будда нь 12 шүтэн барилдлагыг тогтолцоог ажиглан шинжилсэнээр гэгээрлийг олсон гэдэг.

dharma.mn