Арван хоёр шүтэн барилдахуй

  Шүтэн барилдахуйн номлолд тулгуурлан хүмүний оршуйн төрөлх шинж байдлыг “дарма”/ хуулийн/ -гийн байр суурьнаас тодруулан гарган ирсэн зүйл нь “12 шүтэн барилдлага” юм.

12 шүтэн барилдлага нь

1) мунхаг /avijja/ 

2) үйл /sankhara/

3) танин мэдэхүй /vijnana/

4)нэр дүрс/ namarupa/

5) түгэхүй /salayatana/

6) хүрэлцэхүй /phassa/

7) сэрэхүй /vedana/

8) хурьцахуй /thanha/

9) авахуй /upadana/

10) оршихуй/bhava/

11)төрөхүй /jati/

12) өтлөх үхэхүй /jaramarana/  

 Төөрөгдөлд автсан бодит байдлын амь  нь үнэндээ юунд тулгуурлан бүрэлдэн бий болдгыг  тодруулан нээж байгаа зүйл нь 12 шүтэн барилдлага юм. Хүмүний бодит байдал нь “зовлон шаналалт амьжаргаа”  мөн болохыг товч тодорхой үзүүлэн өгч буй 12 хэсэг зүйлийн хамгийн сүүлийнх “өтлөх үхэх” болой. Энэхүү өтлөх үхэхийн уг үндсийг нь нягтлан судлаж хайваас “төрөх” илрэн гарч ирэх болно. “төрөхүй” байгаа учраас өтлөх үхэх нь байх нь гарцаагүй юм. Энэ нь “төрөхүйг уг шалтгаан болгосноор өтлөх үхэхүй нь оршино” хэмээх илэрхийлэл юм. Мөн “төрөхүйн” оршин буйн уг үндсийг нягтлан хайх аваас  “оршихуй” /bhava/ байгааг мэдэх болно. Оршихуй/bhava/ хэмээх нь орчлонд дахин дахин эргэн төрөх “амь”-ийг нэрлэнэ. өөрийгөө хорвоонд  эргэн төрөх удамших зүйл нь “төрөхүйн” шалтгаан болой. Мөн “оршихуйг” шалтгаан болгосноор “төрөхүй” нь оршин байгаа болно. “Оршихуй” нь хорвоогийн амь нь болох талаас нь 12 шүтэн барилдлага дотор хорвоо / samsara/ -гийн үзэл ухагдхуун багтаж байгаа юм. Хорвоогийн амь нь “зовлон” боловч тэрээр юунд шүтэн тулгуурлан оршин буйг нягтлан үзвээс “авахуй” /upadana/ бээр шалтгаан нь болж байгааг мэдэх болно. авахуй нь “дур, хүсэл, улайрал” гэсэн утга бөгөөд аминдаа дурлах, шунах зүйл нь амийг оршоох, амин холбоог үргэлжүүлэх гол шалтгаан болно. тиймээс “авахуйг” шалгаан болгосноор “оршихуй” байгаа болно. дараагаар нь хүмүний хүсэл нь юунд тулгуурлан үүссэн бий болдгийг нягтлан судлаж үзвээс “хурьцахуй /thanha/” илрэн гарч ирэх болно. Хурьцахуй нь тэмүүлэлийг нэрийдэх бөгөөд, бүхий л  нисваанисын уг үндэс болсон сэтгэл дундуур байдал түүнд тэмүүлэх тэмүүлэл болно. энэ нь “авахуйг” бодит чанараар нь бүрдүүлж өгч шинхэнэ авахуй болгоход гол нөхцөл нь болж байгаа юм. Түүнчлэн “хурьцахуй” байгаа учраас авахуй байгаа болно.

“хурьцахуй /thanha/” нь төөрөгдөлд автсан “амь”-ний уг үндэс болдог учир түүнийг үүсгэн гаргах шалтгаан, эх ундрага болсон зүйл илрэн гарч ирэхгүй болно. энээс үзбэл “хурьцахуй” нь шүтэн барилдлагын нэгэн салаа, нэгэн гарааны цэг юм. Тиймд хурьцахуй, авахуй, оршихуй, төрөхүй, өтлөх үхэх эдгээр 5 хэсгийг “хурьцахуйн шүтэн барилдлага” хэмээн нэрийддэг. Тийм хэдий ч “хурьцахуйг” өдөөж өгөн үйл ажиллагаанд оруулж буй зүйл байхгүй  байна гэсэн ойлголт биш юм. Тэр зүйл нь сэрэхүй /vedana/ болно. “сэрэхүй” нь зоригдхууныг / объект/-ыг хүлээн авах зүйл учраас зовлонг сэрэхүй, амгаланг сэрэхүй, зовлон амгалан аль аль нь бусыг сэрэхүй хэмээх 3 зүйл ангилна. Сэрэхүйд өгөөгдөж “хурьцахуй” илрэн гарч ирэх болно. тиймээс сэрэхүйг шалтгаан болгосноор хурьцахуй оршин тогтоно. Дараагаар нь “сэрэхүй” ил гарч ирэх шалтгаанаар улбаалан “хүрэлцэхүй /phassa/” оршин байгааг олж мэдэх юм. хүрэлцэхүй нь мэдэрхүйтэй хамт цуг объёкт ба субъектыг холбож өгөх хэрэгсэл зүйл болох бөгөөд мөн  мэдэрхүй / субъект/, гадаад суурь /объект/, дотоод суурь / мэдрэхүйн эрхтэн / эдгээр гурвын нэгдлыг “хүрэлцэхүй” хэмээдэг. Энэ нь “мэдэрхүйг” гараанаас хөдөлгөх “хүч” болох ба “хүрэлцэхүйг” шалтгаан болгосноор “сэрэхүй” тогтнон байгаа гэдгийг мэдэх юм. Дараагаар нь “хүрэлцэхүйг” гарч ирэхэд шалтгаан болж буй хүчин зүйл нь “түгэхүй” / 6 үүд, salayatana/ мөн болно. түүнийг  дотоод 6 суурь хэмээдэг ба энэ нь нүд, чих, хамар, хэл, бие, мэдэл эдгээр зургаан төрлийн мэдэрхүйн суурь эрхтнийг нэрлэнэ. Эдгээрийг эзэн ба зочин / гол ба дагалдах зүйл/ -ээр нь авч ангилах юм бол  дотоод 6 суурь / нүд, хэл, хамар, чих, бие, сэтгэлийн мэдэл/ гадаад 6 суурь / дүрс, амт, үнэр, дуу, хүрэлцэхүй, юмс/ эдгээр нь нийлээд 12 суурь болно. эндээс 6 үүд /salayatana/- г шалтгаан болгосноор хүрэлцэхүйг оршин байгааг мэдэх явдал юм. Мэдэрхүйн хил хязгаар нь бие болон сэтгэлийг өөрийн оршихуйн уг үндсээ болгон оршино. Энэ нь нэр дүрс/ namarupa/ юм. Нэр / nama/ гэдэг нь “сэтгэл”-ийг нэрлэх ба дүрс нь /rupa / нь “бие”-ийг төлөөлөн нэр нэр томъёо юм. Тийм ч дүрс нь өргөн утгаараа материаллаг зүйлийг илэрхийлэх болохоор гадаад ертөнц тэр чигээрээ “дүрс”-нд багтан хамрагдах юм. Тиймээс “нэр дүрс”-ийг шалгаан болгосноор “6 үүд” оршин байгаа юм.

Дараагаар нь өөрийн “нэр дүрс” оршихуйн уг үндэс болж байгаа зүйл нь “танин мэдэхүй /vijnana/” юм. Танин мэдэхүй нь мэдэрхүйн үйлдлийг хэлнэ. Үүнд харахуй, үнэрлэхүй, сонсохуй, амтлахуй, шүргэлцэхүй, мэдэхүй эдгээр 6 танин мэдэхүй байна. Vijnana /мэдэрхүйн үйлдэл / нь үгүй болбол бие, сэтгэл ч устан үгүй болно. vijnana-д тулгуурлан амьд бие орших тул бие сэтгэл лугаа нэгдэн байгаа юм. Арай өргөн утгаар  мэдэрхүйн үйлдлээр дамжуулан ертөнц үүссэн бий болдог хэмээн үзэж болно.  Энэ нь мэдэрхүй ба мэдэрхүйн агуулага холбоог тайлбарласан зүйл юм. Тиймээс мэдэрхүйг шалтгаан болгосноор нэрдүрс байгааг мэдэж болно. Мөн үүнтэй адил цаг үед бие, сэтгэл хамт цуг амьдран орших тул мэдрэхүйн үйлдэл нь үйл ажиллагаа явуулах бүрэн боломж нөхцөлтэй болно. Бие мах бодь үгүйгээр мэдэрхүй орших нь боломжгүй юм. Энэ талаас нь “нэр дүрсийг шалгаан болгосноор танин мэдэрхүй оршдог” хэмээн үзэж болно. Тиймийн учир мэдэрхүй ба нэр дүрс нь харилцан шүтэлцлийн уялдаа холбоотой болохыг мэдэх болно. Шүтэн оршихуйн шалтгаан нөхцлыг нягтлан судлаж үзэх ажлыг энэ хэмжээнд хүргээд орхих зүйтэй болов уу.

 Энэ адил танин мэдэхүй ба нэр дүрс нь харилцан шүтэлцэх чиг хандлагууд байхнаа ч танин мэдэхүй нь арай давамгай болон идэвх санаачлага бүхий шинж чанарыг агуулдаг юм. Тиймээс нэр дүрсийг бодвол эх суурь гэж үзэж болох юм. Түүнчлэн энэхүү  “танин мэдэхүй /vijnana/”-ийн оршин тогтнох шалгааныг нь нягтлан судлаж үзвээс тэр нь “үйл /sankhara/” мөн болохыг мэдэх болно. Өөрийн дадлага туршлагын үйл явц нь танин мэдэхүйд тулгуурлан жигдрэн орших боловч тэрхүү танин мэдэхүй нь хувийн шинж чанарлаг байдлаар хучигдсан эргэцүүлэлээр бүрэлдэн тогтсон бүтэцтэй байдаг. Эндээс  vijnana-г ажилгаанд оруулж өгөх “хүч” байх ёстой гэсэн таамаглал гарч ирнэ. Энэ нь даруй “үйл /sankhara/” юм. Энгийн утгандаа “үйл” нь ямар нэгэн зүйлийг бүтээн бий болгох “бүтээгч хөдөлгөгч хүч”ийг нэрлэнэ. “бүхий л үйл нь мөнх бус” хэмээх тодотголын “үйл” нь ертөнц хорвоог бүрэлдэн бий болгогч “хүч”-ийг нэрлэх ба үйлийн хэрэглэх заавар утгын дотроос хамгийн өргөн утгатай нь юм. 5 цогц / Skandhā/ хэмээхэд хамаарагдах “үйл” нь сэтгэл зүйн талын бүтээгч хүчийг нэрлэн заах бөгөөд голлон сэтгэлийн бүтэц бйагуулалтыг нэрлэнэ. Энэ нь үйлийн хэрэглэх заавар утгын дотроос явцуу утгыг илэрхийлдэг юм.

12 шүтэн барилдлагын “үйл” нь  танин мэдэхүй /vijnana/-г өнгөлөн будаж өгөх / vijnana-г өнгөгүй хуурцаг гэж үзвэл “үйл” нь түүн дээр хийгдэх ямар нэгэн өнгөт бичлэг юм / - явцыг бүрдүүлэх хүчийг нэрийдэх бөгөөд энэ даруй үйлийн үр / karman, kamma/  хэмээн тодорхойлон тайлбарлана.  Өнгөрсөн цагийн үйл нь vijnana-г өнгөлөн будах / холилдон нийлэх/  бөгөөд энэхүү нөлөөллийн хүчинд vijnana нь дүгнэлт хийх юм уу дараагийн үйл хөдөлгөөнийг хийдэг болно.

 Дараагаар нь энэ “үйл /sankhara/” – оршин буй шалтгаан нөхцөлийг нягтлан судлах абаас тэр нь даруй “мунхаг avidya,avijja” болохыг мэдэх болно. мунхаг нь үнэн зөв ухаан / vidya/ байхгүй гэсэн утга болно. Мөнх бусыг мөнх бус гэж мэдэхгүй байгаа нь мунхаг бөгөөд оршихуйн байгаа юмс үзэгдлийг байгаа тэр чигт нь үзэх “хүч” байхгүйн учир ийн нэрийддэг болно.  Мунхаг уг зүйл өөрт нь санаачлагат тэмүүлэгч  чанар байхгүй боловч  ухаанлаг санаачлагат чанар нь мунхагт будагдан үйл явцын өрнөлд орох үед бүхий л зүйлсийн төөрөгдөл үүссэн гарах болно. Эгэл хүмүүс нь мунхагаар өгөөгдөн юмсыг харж байгаа бөгөөд үүнийг:

 Зүүд зүүдлэн байгаа хүн нь зүүдээ зүүд хэмээн танин мэдэх юм бол даруй зүүд саринан замхрахтай адил, мунхагаа мунхаг хэмээн танин мэдвээс мунхаг нь аль хэдийн саринан алга болох юм. Энэ даруй мунхаг нь илрэн гарч ирсэн даруйдаа замхран алга болно гэсэн үг юм. Тиймээс шүтэн барилдлагын судалгаа хайлт нь мунхагыг олж илрүүлсэнээр дуусгавар төгсгөл болж байна. Мөн мунхагыг шалтгаан болгосноор “үйл” байна гэж үзэх ба мунхаг устан үгүй болбол “үйл” ч устан үгүй болно.  Мэдээж “үйл” –ийн оршин буй нөхцөл шалтгаан нь ганц “мунхаг” бус өөр олон хүчин зүйл байдаг ч тэр дотроос үндсэн гол шалтгаан нь “мунхаг” мөн учир “мунхаг устан үгүй болбол үйл ч устан үгүй болно” хэмээнэ. Түүнчлэн мөн адил “үйл” устан үгүй болбол “танин мэдэхүй” ч устан үгүй болно. энэ адил.................”төрөхүй” устан алга болбоос “өтлөх үхэхүй” ч устан үгүй болох юм. Тиймээс зовлонт хүний амь нь устан үгүй болох юм. Ийнхүү шүтэн барилдлагын 12 гинжин холбоо нэг нэгэндээ шүтэн орших тогтолцоо тэр чигтээ нуран унах юм. Будда нь 12 шүтэн барилдлагыг тогтолцоог ажиглан шинжилсэнээр гэгээрлийг олсон гэдэг.

dharma.mn

БЯСАЛГАЛААР ОЮУН СУДЛАХ ЁС

Дээрхийн гэгээн XIV Далай ламын АНУ-ын Боулдер хотын Наропа Дээд Сургууль, Денвер хотын Колорадогийн Их Сургууль дээр айлдсан сургааль

Бясалгал гэдэг нь оюун ухаанаа аливаа нэгэн бясалгагдахуун юмсад дадуулан ижилсүүлэхийг хэлнэ. Бидний сэтгэл мөрөн гол мэт нэг гольдролд орж чадаагүй зүг бүхэнд урсаж байдгаас онцгой их хүчгүй байдаг. Гэвч тэрхүү усыг нэгэн зүг урсгавал маш их хүч чадалтай болохын адил бидний сэтгэл ч түүн шиг болж болно.

Сэтгэлийг яаж төвлөрүүлж болох вэ?

Ямар ч зүйлийг бясалгахдаа нүдээрээ гадаад юмсыг шууд хараад бус түүний дүрс байдлыг сэтгэлдээ ургуулан бясалгах ёстой.

Хүсэл шуналд голчлон автсан бол гоо бусыг бяслагдахуун болгодог. “Гоо бус” гэсэн нь заавал нэг муу муухай хэлбэр дүрсийг зааж байгаа гэж ойлгож болохгүй. Бидний бие цогцос жинхэнэ мөн чанартаа цус, мах, яс зэрэг уг шалтгаануудаас бүтэж бүрдсэн байдаг. Гадаад төрхөндөө өнгө үзэсгэлэнтэй, гараар барихад зөөлөн сайхан сэтгэлд нийцтэй юм шиг үзэгддэг. Гэвч сайтар судлан шинжилвээс түүний чанар нь яс тэргүүтэн гоо бус зүйлүүд болохыг мэднэ. Энэ утгаараа “Гоо бусыг бясалгах” гэдэг нь өөрсдийнхөө бие цогцын мөн чанарыг шинжилнэ гэсэн үг юм.

Түүнчлэн их ууртай хүний бясалгагдахуун нь асрал хайр юм. Мунхаг давамгайлсан хүн бол “Арван хоёр шүтэн барилдлага” –ыг бясалгах хэрэгтэй. Их омог дээрэнгүй зантай болбоос үлэмж том юмыг бясалгах нь зүй. Яагаад гэвэл, олон зүйл орны ялгааг бясалгах үед өөр өөрсдийнхөө мэдэхгүй зүйл асар их байдгийг мэдэж авах бөгөөд улмаар омог, дээрэнгүй зан нь дарагдан багасах болно.

Юмсыг танин бариад түүнд өөрсдийнхөө сэтгэлийг хэрхэн агуулах вэ?

Эхлээд буяны садан нэгэн багшаас бясалгагдахуун зүйлсийнхээ тухай сонсож мэдэх хэрэгтэй. Дараа нь түүнийгээ дахин дахин тунгаан санаснаар зөв магадлалыг олж чадна. Жишээлбэл, бурхны лагшинг бясалгахдаа эхлээд түүний тайлбарыг ойлгон мэдэж авах, эсвэл лагшингийн зураг хөрөг зэргийг үзэж мэдэх хэрэгтэй. Түүний дараа сэтгэл оюундаа тодорхой ургуулахын тулд дадуулж сэтгэлдээ тогтоох нь зүй.

Үүний дараа өөрсдийнхөө хөмсөгний харалдаа урд ойролцоогоор 121 сентиметр өндөр хэмжээтэй бурхны лагшинг тодорхой бөгөөд гэрлийн мөн чанартайгаар заларч байна гэж бясалгах хэрэгтэй. Ингэснээр бясалгалын саадын нэг “живэх” –ийг хориглон хаахад тустай байдаг.

Түүгээр үл барам бурхны лагшинг бясалгагдахуунд барихдаа их хүнд байна гэж сана. Энэ нь бясалгалын “догшрох” саадыг хаахад тустай юм. Аливаа бясалгагдахуун зйлсийг хичнээн жижиг хэмжээнд барьж чадна түүний хэрээр сэтгэлийн алгасралыг багасгах, түүнийг барьж хураахад тустай болно. 

Бясалгагдахуун зүйлсээ өмнө нь баттай нотлон буулгасны дараа түүний их, багын хэмжээг солилгүйгээр түүнийг амирлан ахуй бүтэх бясалгалын хувийн үесд бясалгагдахуун зүйлс өөрт баттай тохогдсон мэтээр санах ёстой.

Эхлээд бясалгах зүйлээ оюун санаандаа ургуулан бод. Түүний дараа тухайн зүйлээ ахин дахин дурдаж санах  хэрэгтэй. Ингэснээр санамсарыг үүсгэх уг шалтгааныг бий болгож  байгаа юм.

Өөрийн оюуныг бясалгагдахуун дээр байрлуулах үед хоёр зүйлийн ялгааг заавал бүрэлдүүлэх хэрэгтэй.

1.Зөвхөн бясалгагдахуун төдий бус тийн мэдлийн тодорхой хувь нь ч их байх ёстой.

2. Бясалгах зүйлсдээ нэгэн үзүүрт сэтгэлээр орших юм.

Тэдгээрийг үүсгэхэд бясалгалын харшлах шалтгаан болох “Живэлт”, “Догшролт” хоёр саад тотгор болдог бөгөөд “Живэлт” тийн мэдлийн тодорхой хувийн өсөлт хөгжилтийг хаадаг ба “Догшролт” нь бясалгалд орших баттай хувийг хаадаг.

“Живэлт” гэдэг нь баттай сэтгэл сулран идэвх буурч, урьдын хүч үгүй болох, сэтгэлийн эрч мохохыг хэлнэ. “Живэлт” –ийн уг шалтгаан нь залхуурал юм. Тэр нь толгойг малгайгаар бүтээсэн шиг хүндрэн уйсах мэт болно. Түүний ерөндөгт сэтгэлийг эрчлэн чангалах хэрэгтэй.

Оюун ухааныг чангатган сэргээхэд “Живэлт”-ийн уршиг багасах боловч“Догшролт” төрөх уршиг ихсэнэ. “Догшролт” гэдэг нь хүсэл шуналд зүглэсэн сэтгэлийн хөдлөлийг заадаг бөгөөд тэр хөдлөл нь ямар ч зүйлд хандаж болзошгүй. Ямар ч гэсэн “Догшролт” нь аливаа зүйлсэд шунал хүслээр хөтлөгдөн одохыг хэлнэ. “Догшролт” ба түүнтэй ижилхэн бусад сэтгэлийн хөдлөлийн ерөндөгт оюун ухааны алгасралыг тогтоож, эрчийг нь мохоох хэрэгтэй.

Бясалгагдахуун зүйлсийг “Дурдахуй” –гаар барих үед “Санамсар” –аар дахин дахин оюун ухаан “Живэлт”, “Догшролт”-ын эрхэнд орж байгаа эсэхийг шинжлэх хэрэгтэй. Хэрвээ “Санамсар”-аар “Живэлт” –ийн гэм уршиг байгааг мэдвэл оюун ухааны эрчийг чангалах хэрэгтэй бөгөөд “Догшролт” –ын уршиг байх аваас эрчийг бага зэрэг султгах хэрэгтэй. Сэтгэлийн чанга, сулыг бясалгалын дадлага туршлагаар тааруулж болно.

Бясалгалыг анхлан суралцах үедээ олон тоотой, богино хэмнэлтэй байвал сайн. Эхний үед элбэг дэлбэг, эд баялагтай, олон хүний шуугиан ихтэй хот суурин газар бясалгалыг гүн гүнзгий хийхэд бэрхтэй байдаг тул ямар ч байсан аглаг амгалан газар сонгох нь зүйтэй. Аглагийг шүтэлггүйгээр бэлгэ чанар төгссөн жинхэнэ “Амирлан ахуй”-г олох арга бараг байдаггүй.

Ийнхүү өөр өөрсдөө анхааран авч чадвал улмаар сэтгэл тууштай бат болж эцэстээ “Амирлан ахуй”-г олох болно. Нэгэн үзүүрт сэтгэлийг зорьсон зүйлдээ хандуулдаг “Агуулах бясалгал”-ын хүчээр “Машид судалсан сэтгэл” төрнө. Түүнд харгалзан “Машид судалсан биеийн амгалан”-г гаргадаг. “Машид судалсан биеийн амгалан”-аас “Машид судалсан сэтгэлийн амгалан” төрөн бий болно. Тэрхүү “Машид судалсан биеийн амгалан” нь баттай болох цагт “Амирлан ахуй”-г олдог юм. Бие, сэтгэлийн амгалантай байх ахуй үес нь дөрвөн самади, дүрс үгүйн тэгш оролдохуй дөрвөөс анхдугаар самадийн чухал бэлтгэлийн эхлэл болдог.

Түүний нэгэн адил “Машид судласан сэтгэлийн амгалан” төрвөл “Үлэмж үзэхүй”-г олох боловч тэр амгалан нь билиг ухаанаар судласны хүчээр төрөх бөгөөд “Агуулах бясалгал”-ын хүчээр төрөхгүй. “Үлэмж үзэхүй”-д “Ертөнцийн үлэмж үзэхүй”, “Ертөнцөөс давсан үлэмж үзэхүй” гэдэг хоёр зүйл байна. “Ертөнцийн үлэмж үзэхүй” нь доодод харгалзаад, дээдийг амирлахуйд үзэх үе юм. Харин “Ертөнцөөс давсан үлэмж үзэхүй” нь ерөнхийлөн авч үзвэл “Хутагтын дөрвөн үнэн”-ий байдалтай нарийвчлан их хөлгөний тогтсон тааллын дагуу авч үзвэл “Юмын би үгүй”-н байдалтай байдаг.

Орчуулсан Э.Эрдэнэбаатар  

ДЭВШЛИЙН ТУХАЙ ХЭДЭН ҮГ

Хайр бол учрал юм. Амьдрал үхлийн оргазмлаг учрал юм. Хэрэв хайр таны амьдралд орж ирээгүй бол та хажуугаараа ямар нэг юмыг өнгөрөөжээ гэсэн үг. Та төрсөн, та амьдарч байсан, та нас барсан. Гэхдээ та ямар нэг юмыг алдсан. Та аймшигтайгаар алдсан, та туйлаар алдсан, та бүрэн төгс алдсан, та дунд хэсэгт нь нэгэн орон зайг алдчихсан. Гэтэл тэр алдсан юманд хүрэхийн тулд санаж явах ёстой дөрвөн шат байдаг. 
Нэгдүгээр шат, энд-ба-одоо байх. Яагаад гэвэл, хайр энд-ба-одоо л боломжтой зүйл. Та нар өнгөрсөнд хайрлаж чадахгүй. Олон хүмүүс зүгээр л дурсамжаараа амьдраад байдаг. Тэд өнгөрсөндөө хайрлаж байсан. Гэтэл бас ирээдүйд хайрладаг хүмүүс ч бий. Ийм юм бас байж таарахгүй. Энэ хоёр чинь хайраас зугтах аргууд: өнгөрсөн ба ирээдүй хоёр – хайраас зугтах аргууд. Иймэрхүү маягаар та эсвэл өнгөрсөнд хайрлаж байдаг, эсвэл ирээдүйд хайрлаж байдаг. Гэтэл хайр зөвхөн одоод л боломжтой зүйл. Яагаад гэвэл, яг энэ агшинд л амьдрал үхэл хоёр учирч байдаг... та нарын дотор байдаг тэр харанхуй орон зайд. Энэ харанхуй орон зай дандаа байсаар л ирсэн. Тэр хэзээ ч ирээдүйд байдаггүй, хэзээ ч өнгөрсөнд байдаггүй. Хэрэв та хэтэрхий их боддог бол, бодол дандаа өнгөрсөнд юм уу, ирээдүйд байдаг, таны эрчим хүч чинь мэдрэхүйгээс чинь хөндийрсөн байдалд байдаг. Мэдрэхүй энд-ба-одоо байж байдаг. Хэрэв таны эрчим хүч сэтгэн бодох хүрээнд байгаад байвал мэдрэхүй руу орох хангалттай эрчим хүчгүй байх болно. Тэгээд таны хувьд хайр боломжгүй зүйл болно. Тийм болохоор, эхний алхам, энд-ба-одоо байх. Өнгөрсөн ба ирээдүй хоёрыг бодол бий болгодог. Бодох нь мэдрэхүйг устгадаг. Тэгээд хэт их сэтгэн боддог хүн тун удахгүй өөрт нь зүрх сэтгэл бий гэдгийг мартдаг. Сэтгэн бодохуй руу хэтэрхий орсон хүний мэдрэмж ч багасч эхэлдэг. Дараа нь хүн мэдрэмжүүдээ чагнахгүй байвал тэд алга болж эхэлдэг. Зүрх сэтгэл гэж юу болохыг мэддэггүй сая сая хүмүүс ийм нөхцөлд байдаг. Тэд зүрх сэтгэл бол зүгээр л нэг аппарат гэж боддог. Тэд өөрсдийн толгой дээр бүрэн төвлөрсөн байдаг. Толгой бол нэг хязгаар. Тэр хэрэгтэй, тэр маш сайн багаж. Гэхдээ тэр яг зарц шиг ашиглагдаж байх ёстой. Тэр эзэн байх ёсгүй. Толгой эзэн болоод эхлэнгүүт зүрх сэтгэл ард үлддэг. Тэгээд та үхэж эхлэнэ. Та Бурхан гэж байдгийг мэдэхгүй байх болно, хайр гэдгийг мэдэхгүй болно. Та хайран дотор бүрэн гээгдэхийг Бурхан гэдэг юм. Хайр бол Бурханы эхлэл. Эсвэл Бурхан бол хайрын хамгийн дээдээс дээд оргил гэж хэлж болно. Хайрын өөдөөс алхах 
хоёр дахь алхам юу вэ гэвэл, өөрсдийнхөө хорыг... рашаан болгож сурах явдал юм. Их олон хүн хайрладаг, гэхдээ тэдний хайр дэндүү их хордсон байдаг. Үзэн ядалтанд, хардалтанд, ууранд, өмчирхөх занд. Мянга нэгэн хор таны хайрыг хүрээлж байдаг. Гэтэл хайр бол маш энхрий зүйл юм. Уур бухимдал, үзэн ядалт, тачаал, хардалтын тухай бодоод үз дээ! Яаж ийм юман дотор хайр амьд үлдэж чадах юм бэ? Нэгдүгээрт, хүмүүс толгойгоороо амьдарч зүрх сэтгэлээ мартдаг. Ихэнх нь л ингэдэг. Их цөөхөн хэд нь бага зэрэг зүрх сэтгэлээрээ амьдардаг, гэхдээ энэ цөөнх нэг зүйлийг буруу хийдэг. Хайрынхаа бяцхан гэрлийг хардалт, дайсагнал, уур бухмдал гэх мэт мянга нэгэн хороор хордуулдаг. Тэгээд, аялал, бүхэлдээ ямар нэг гашуун юм болж хувирдаг. Хайр бол тэнгэрийн орон там хоёрын хоорондох шат юм. Гэхдээ энэ шат нь ямагт хоёр чиглэлтэй байдаг: та эсвэл өгсөж болно, эсвэл уруудаж болно. Ямар нэг хор хайранд чинь байгаа бол шат таныг доош нь аваачина, та тамд унах болно, диваажинд биш. Амьдрал чинь ямар нэг гайхамшигт аялгуунд хүрэхийн оронд зүгээр л дургүй хүргэсэн чимээ шуугиан болно. Наймаа хийн хэрэлдэж байгаа наймаачдынх шиг. Эсвэл зүгээр л солиотой чимээ шуугиан, ямар ч ая дан байхгүй олон хоолой нийлсэн орилоон болно. Та солиорлын ирмэгт очино. Тийм болохоор, санаж авах ёстой хоёр дахь зүйл юу вэ гэвэл, өөрийнхөө хорыг рашаан болгож сурах явдал юм. Яаж? Энэ их энгийн. Үнэн хэрэгтээ үүнийг хувиргалт гэж нэрлэх нь ч буруу. Яагаад гэвэл, та юу ч хийхгүй. Таньд зөвхөн тэвчээр л хэрэгтэй. Энэ бол миний та нарт хэлж өгч байгаа агуугаас агуу нууцуудын нэг юм шүү. Оролдоод үз. Уур хүрсэн үедээ юу ч битгий хий, зүгээр л үг дуугүй суугаад л уураа ажиглаад бай. Уурынхаа эсрэг бүү бай, түүний талд битгий ор. Битгий нэгд, битгий дар. Зүгээр л ажигла, тэвчээртэйгээр. Зүгээр л юу болж байгааг хараад бай... Бүр гаараг. Нэг зүйлийг санаж аваарай: хор танаар дүүрч байгаа үед хэзээ ч юу ч битгий хийж бай. Зүгээр л хүлээж бай. Хор өөр юм болж хувирана... Энэ бол амьдралын үндсэн хуулиудын нэг. Бүх юм ямагт ямар нэг өөр юм болж хувирдаг. Миний хэлж байсан шиг эрэгтэй хүн эмэгтэй хүн болж хувирдаг, эмэгтэй хүн эрэгтэй хүн болж хувирдаг. Таны дотор тогтмол өөрчлөлт явагдаж байдаг. Сайн хүн муу хүн болж байдаг, муу хүн сайн хүн болж байдаг. Гэгээнтэнд нүгэлт үеүүд байдаг. Нүгэлтэнд гэгээрлийн үеүүд байдаг. Зүгээр л хүлээх хэрэгтэй. Уур их байгаа үед юу ч битгий хийж бай. Тэгэхгүй бол сүүлд нь харамсах болно. Хариу үйлдлийн гинжин хэлхээсийг та өөрөө үүсгэж үйлийн үр бий болно. Хүн сөрөг үедээ ямар нэг юм хийснээр гинжин хэлхээсэнд холбогддог. Тийм болохоор, үүнд чинь эцэс төгсгөл гэж байхгүй. Та ямар нэг юмыг сөрөг байгаа үедээ хийхэд нөгөө хүн чинь ч гэсэн сөрөг болдог. Тэгээд нөгөө хүн чинь бас ямар нэг юм хийхэд бэлэн болдог. Сөрөг байдал нь үнэндээ бүүр их сөрөг байдлыг бий болгодог. Уур улам бүр их уурыг бий болгодог. Дайсагнал улам их дайсагналыг бий болгодог. Гэх мэтчилэн, гэх мэтчилэн... Хүмүүс бие биендээ тавьсан хавханууддаа өөрсдөө орж байдаг. Тэгээд үүнийгээ үргэлжлүүлээд л байдгийн яана? Хүлээж бай. Уур хүрч байгаа үе бол бясалгалын үе. Энэ агшинг бүү алд. Уур таны дотор агуу том эрчим хүчийг бий болгодог... Тэр эрчим хүч устгах чадалтай. Гэхдээ эрчим хүч өөрөө нейтрал. Юмыг устгаж чадах нөгөө л эрчим хүч чинь юмыг бүтээж бас болно. Хүлээж бай. Юмыг үгүй хийж чадах нөгөө л эрчим хүч чинь амьдрал болж урсаж чадна. Зүгээр л хүлээж бай. Хүлээгээд л, юуг ч яарч хийхгүй байснаар нэг л өдөр та дотоод өөрчлөлтөндөө гайхах болно. Та уураар дүүрэн байсан. Уур чинь үргэлжлээд л, үргэлжлээд л дээд цэгтээ тулсан... тэгээд л хүрд эргэсэн. Хүрд эргээд л уур чинь багасаад эхэлснийг та харсан. Эрчим хүч суллагдсан. Одоо та эерэг, бүтээлч байдалтай болсон. Одоо харин та ямар нэг юм хийж болно. Одоо бол хий. Дандаа эерэгийг хүлээж сур. Миний ярьж байгаа юм дарангуйлал биш юм. Би сөрөгийг дарангуйл гээгүй шүү дээ. Би сөрөгийг ажигла гээд байгаа юм. Энэ ялгааг санаж аваарай. Энэ чинь маш том ялгаа. Би сөрөгийн дээр гар, сөрөгийг март, түүний эсрэг ямар нэг юм хий гээгүй. Би ингэж хэлээгүй. Би уурлаж байхдаа инээж бай гээгүй. Үгүй ээ, ийм инээд хуурамч, муухай, хиймэл. Уурлаж байхаа битгий инээж бай. Өрөөнийхөө хаалгыг хаагаад өөрийнхөө өмнө толь тавиад уурлаж байгаа нүүрээ хар. Тийм нүүрээ өөр хэн нэгэнд харуулах хэрэг ч үгүй. Энэ чинь таны хэрэг, таны эрчим хүч, таны амьдрал. Тэгээд та зөв ангшинг хүлээж чадах ёстой. Толь руугаа үргэлжлүүлээд хар, улаанаараа эргэлдэсэн нүүр, нүд руугаа хар. Алуурчин энд байна. Та хэзээ нэгэн цагт хүн бүр өөрийн дотроо алуурчин тээж явдаг тухай бодож байсан уу? Та ч гэсэн өөрийн дотроо алуурчин тээж яваа. Алуурчин өөр хаа нэгтээ оршиж байна, аллага хийдэг өөр хэн нэгэн бий гэж бүү бодоорой. Үгүй. Хүн бүр аллага хийх потенциалтай байдаг. Та нар хүн алах зөнг дотооддоо тээж явдаг. Зүгээр л толь руу хар. Энэ бол таны нүүр. Тэгээд та түүнтэй танилцах ёстой. Энэ бол таны өөрөө өөрийгөө таньж мэдэх замд учирсан өсөлтийн чинь нэг хэсэг. Сократаас бидэнд уламжилж ирсэн нэг юмыг бид олон дахин сонссон: “Өөрийгөө тань”. Харин ингэж толь руу харах чинь өөрийгөө таних нэг арга. “Өөрийгөө танина” гэдэг чинь чимээгүй суучихаад л: “Би бол Брахма, би бол сүнс, би бол Бурхан, би бол энэ ” гээд л давтаад байхын нэр биш. Энэ бүхэн хэрэггүй. “Өөрийгөө тань” гэдэг чинь энэ бүх ертөнцүүдийг, энэ бүх боломжуудыг танихыг хэлж байгаа юм: алуурчин, нүгэлтэн, гэмт хэрэгтэн, гэгээнтэн, буянтан, Бурхан, чөтгөрийг. Өөрийн дотоод дахь бүх хэсгүүдийг, цогцоор нь таньж мэдэх. Тэгээд ингэж таньж мэдсэнээр та нар улам бүр шинэ шинэ нууцуудыг нээх болно. Та нар уур дандаа хамт байж чаддаггүй гэдгийг мэдэх болно. Эсвэл чадах юм уу? Та нар оролдож үзээгүй шүү дээ. Оролдоод үз. Тэр дандаа хамт байж чадахгүй. Хэрэв та нар юу ч хийхгүй байвал юу болох вэ? Уур чинь хажууд чинь өлгөөстэй л байгаад байх уу? Үгүй. Юу ч дандаа байдаггүй. Аз жаргал ирдэг, явдаг. Золгүй явдал ирдэг, явдаг. Бүх юм өөрчлөгддөг, юу ч хэвээр үлддэггүй гэсэн нэгэн энгийн хуулийг харахгүй байна уу? Тиймээс яараад байх юу байгаа юм? Уур хүрээ л биз, болих цаг бас ирнэ шүү дээ. Зүгээр л жаахан хүлээчих, жаахан тэвчээртэй байчих. Зүгээр л толь руу хараад хүлээчих. Уур чинь хүрч л байг, нүүр чинь аймаар л байг, яг алуурчин шиг. Гэсэн ч гэсэн хүлээ, ажигла. Гэхдээ уураа дарах гэж бүү оролдлоорой. Түүндээ автах ч хэрэггүй. Тун удахгүй нүүр царай чинь зөөлөрч, нүдний чинь харц тайван болж эрчим хүч өөрчлөгдөж байгааг мэдрэх болно. Эр шинжийн юм эм шинжийх болж байгааг мэдрэнэ... Тэдээд удахгүй та нар гэрэлтээд ирж байгаагаа мэдэх болно. Уурлаж байхдаа минчийтлээ улааж байсан зүйл одоо тодохой хэмжээний гэгээтэй болно. Таны нүүр царай, таны нүд чинь сайхан болж эхлэнэ. Одоо л харин ямар нэг юм хийх цаг. Одоо та өөрийгөө илэрхийлж болно. Эерэг байхдаа ямар нэг юм хийж бай. Эерэг байдлыг хүчлэн бүү бий болго. Эерэг байдал өөрөө ирэхийг хүлээ. Энэ нь л нууц байгаа юм. “Өөрсдийнхөө хоруудыг рашаан болгож хувиргаж сур” гэж хэлэхдээ би үүнийг хэлээд байгаа юм. Тэгэд гурав дахь нь: хуваалц. Хэзээ ч хаана ч бай, та сөрөг байвал түүнийгээ өөртөө л хадгал. Хэзээ ч хаана ч эерэг байвал түүнийгээ хуваалц. Ихэнхдээ хүмүүс сөргөө хуваалцаж, эерэгээ хуваалцдаггүй. Хүн төрлөхтөн их мунхаг. Аз жаргалтай байх үедээ хуваалцдаггүй. Маш харамч. Хүмүүс аз жаргалтай байгаа үедээ маш их, маш их хэмнэлттэйгээр инээмсгэлдэг. Ууртай байгаа үедээ бүрэн, бүр бүрэн дүүрэн ууртай байдаг. Гурав дахь алхам бол энэ эерэгээ хуваалцах явдал. Энэ нь таны зүрхнээс хайрыг урсаж буй гол мэт бий болгооно. Та нар үүнийгээ хуваалцахаа болиод эхэлмэгц зүрх сэтгэлд диллемууд үүсч эхэлдэг. Би Жорж Луиз Борхесын хэлсэн нэгэн сонин юмыг сонссон юм. Та нар ч гэсэн сонсоод ав: “Ариун юмыг нохдод хаяж өг, сувдыг ч гэсэн гайхануудад хаяж өг. Яагаад гэвэл, энэ нь өгөгдөж байгаа зүйл юм.” Харин одоо би үүний эсрэг юм хэлье. “Нохдод битгий хаяж өг, гахайнуудад ч гэсэн сувд битгий өг. Яагаад гэвэл, тэд ойлгохгүй. “ Таны өгч байгаа юм чинь, хэнд өгч байгаа чинь, сувд байна уу, ариун юм байна уу, хайр байна уу чухал биш. Хэргийн гол нь ТА өгч байгаад байгаа юм. Таньд юм байвал өгч бай. Гуржиев: “Би хураасан бүхнээ алдсан ч өгсөн бүхэн минь минийх” гэдэг байсан. Таны хуваалцсан зүйл чинь л таных байдаг гэдэг үнэн. Хайр бол хурааж болдог хувийн өмч биш. Харин ч хуваалцах ёстой цацраг, үнэр. Хэдийчинээ хуваалцана төдийчинээ их авна. Хэдийчинээ бага хуваалцана төдийчинээ бага авна. Хэдийчинээ их хуваалцна, төдийчинээ үргэлжүүлээд дотоод мөн чанраас урган гарсаар байх болно. Хязгааргүй. Одоо та нар булаг мэт ундрах болно. Худгийн усыг шавхаад л бай. Тэгэх тусам их цэвэр ус ундрах болно. Усыг нь шавхахгүй байвал, худгыг таглачих юм бол, харамч болчих юм бол булаг ундрахаа болино. Удахгүй булаг үхмэл, хаагдсан болно. Тэр булгийн ус ч гэсэн үхмэл, тогтонги, бохир болно. Урсгал ус л бохиргүй... ундрах хайр л шинэ байдаг. Ингээд, хайр руу чиглэсэн
гурав дахь алхам бол эерэг бүхнээ хуваалцах, амьдралаа хуваалцах, өөрт байгаа бүхнээ хуваалцах. Ямарваа төрлийн гоо сайхан таньд байлаа гэхэд түүнийгээ хэзээ ч бүү хуримтлууж бай. Мэргэн ухаан байвал хуваалцаж бай, залбирал байвал хуваалцаж бай, хайр, аз жаргал, бахдал хөөр байвал хуваалцаж бай. Өгөх хүн олдохгүй байвал ноходтой ч болов хуваалцаж бай. Гол нь хуваалцах. Хад чулуутай ч болов хуваалцаж бай. Гол нь хуваалцах. Тана эрдэнэ байвал хаяад өг. Эргэн тойронд чинь гэгээнтнүүд байна уу, гахайнууд байна уу, хамаагүй. Зүгээр л хаяад өг. Учир нь энэ бол өгөгдөж байгаа тэр л зүйл. Хураан хуримтлуулах нь зүрх сэтгэлийг хордуулдаг. Ямарваа нэг төрлийн хуримтлал нь хор юм. Хэрэв та хуваалцаад байвал таны эд эрхтэний тогтолцоо, та өөрөө ч гэсэн хороос чөлөөлөгдөнө гэсэн үг. Тэгээд өгч байхдаа хариу талархал бүү харж бай. Ямар нэг юмыг таниас авч чадсан хүндээ талархаж бай. Өөрөөр биш! Зүрхнийхээ гүнд би энэ хүнтэй ямар нэг юм хуваалцсан учир тэр таньд талархах ёстой гэж бүү бод. Үгүй ээ, харин ч өөрөө түүндээ таларха. Таныг сонсоход бэлэн байсан учир, таны бүжгийг харахад бэлэн байсан учир, түүнд юм өгөх гэж таныг ирэхэд татгалзаагүй учир... тэр татгалзаж болох л байсан шүү дээ. Хуваалцах чадвар нь хамгийн сүнслэг буянуудын нэг юм, хамгийн агуу сүнслэг буянуудын нэг юм. 
Дөрөв дэх нь: хэн ч биш бай. Та өөрийгөө хэн нэгэн гэж бодоод эхлэнгүүтээ зогсдог. Тэгвэл хайр урсахгүй. Та хэн ч биш учир л хайр танаас ундран гардаг. Хайр үл оршихуй дотор оршиж байдаг. Та хоосон байгаа үед л хайр байдаг. Та эго-гоор дүүрэх үед хайр алга болдог. Хайр эго хоёр нэг дор оршиж чаддаггүй. Хайр Бурхантай л хамт оршиж чадна, эго-той хамт оршиж чадахгүй. Яагаад гэвэл, хайр Бурхан хоёр нэг ижил утгатай. Хайр эго хоёр хамт байх аргагүй. Тийм болохоор хэн ч биш байх нь бүхний эх сурвалж. Хэн ч биш өөрөө хязгааргүйн эх сурвалж... Хэн ч биш бол Бурхан. Хэн ч биш гэдэг нь нирваан гэсэн үг. Хэн ч биш байцгаа. Тэгвэл та нар бүхэлд хүрэх болно...

 ОШО

БИЗНЕС БА ЁС ЗҮЙ

КАТАРИН ХЭМНЕТТ: БУРХАНЫ ШАШИН МИНИЙ БИЗНЕСИЙГ ӨӨРЧИЛСӨН

Катарин Хэмнетт (Katharine Hamnett) Бурханы шашны нөлөөгөөр компанидаа бүрэн өөрчлөлт хийснээ илчилсэн байна. Алдарт загвар зохион бүтээгч бүсгүй 1990-ээд он хүртэл ёс зүйн өндөр зарчмын хүрээнд бизнесээ явуулж чадсан уу үгүй юу гэдэгтээ эргэлзэх болжээ. Тэрээр үнэхээр тэр бүр ёс зүйтэй бизнес эрхлээгүй байж магадгүй гэсэн сэжиг төрснөөр ихэд цочирдсон байна. Хэдий байгаль орчин, хүний эрхийг хамгаалсан уриа бүхий бичигтэй цамц гаргаж байсан ч сайхь загвар зохион бүтээгч үйл ажиллагаандаа эрс шинэчлэл хийхгүйгээр үргэлжлүүлж болохгүй нь гэж шийдсэн байна.

“Би Буддизмын гүн ухааныг байнга сонирхдог байсан, ялангуяа “Зөв ахуйн” (ཡང་དག་པི་འཚོ་བ) талаарх эргэцүүлэл миний анхаарлыг татдаг байлаа. Тиймээс бизнесээ хийж байгаа бидний арга зам 3өв ахуйд нийцэж байна уу гэдгийг шалгаад үзэх хэрэгтэй гэж бодсон. Ер нь бүрэн нийцэж л байгаа, бид буруу юм юу ч хийгээгүй байх учиртай гэж анхандаа бодож байлаа” гэж тэр АНУ-ын The Wild сэтгүүлд ярилцлага өгөхдөө хэлжээ. “Гэтэл жил бүр хүмүүс мянга түмээрээ нас барж байна, хортой пестицид хэрэглэж байна, аймшигтай нөхцөлд хүмүүс ажиллаж, олон хүн бэлгийн дарамтад өртөж байна, ялгаварлагдан гадуурхагдаж байна гэдгийг олж мэдсэн. Тэгээд би нэг бол ажил мэргэжлээ солих, эсвэл бизнес хийж байгаа арга замаа өөрчлөх хэрэгтэй юм байна гэж шийдсэн” гэжээ.

ХАДАГНЫ УЧИР

Хадаг нь эхэн, дунд, адагт сайн сайхны бэлгэ дэмбэрлийг бэлгэддэг нэгэн зүйл эд бүлгээ. Бид аливаа үйлийг анхлан эхлэхдээ ариун сайхан санааг илэрхийлж хадаг барьдаг билээ. Хадаг гэдэг нь Төвдөөр “Аман эд” гэсэн үг юм. Чухаг дээд гурвын шүтээн, багш дээдэс, хүндэт хүмүүстэй уулзах, учрах үед зовлон жаргалаа даатгах болон айлтгал үгсээ өргөхийн өмнө амар мэндийг асуух хэрэгтэй болдог. Үүний учир халтар бултар хир тоосонд халдагдаагүй цагаан торго мэт гэмгүй сайхныг бэлгэдэж юуны өмнө хадаг барих буюу өргөдөг учраас Аман эд хэмээн нэрийдсэн болой. Хадгийг Баранзад, Соном, Аюуш, Самбай гэхчилэн олон ангилж болдог бөгөөд өөр өөрийн онцлог хэрэглэх зарчимтай байдаг ажээ. Түүнээс гадна өлзий бусын үйлэнд ч хэрэглэх болсон домог бий. Урьд баян, ядуу хоёр айлсан амьдардаг байжээ. Нэгэн өдөр баян нас барсанд ядуу бээр аргаа баран өөрийн ганц үхрийнхээ ногтыг аван шарилын хүзүүнд тохон тавьсан ажгуу. Домгийн энэ ёс нь цагийн аясаар сунжран өөрчлөгдөж өнөө үед нас барагсдын цогцсыг хадагаар бүтээдэг уламжлал олон газар нутагт буй болсон хэмээдэг. Харин илт онол өндөрт хүрсэн их лам нарын таалал номын агаарт шингэхийн ёс үзүүлсэн /таалал төгссөн/ шарилд хадаг яндар өргөдөг нь хойд дүр нь эндүүрэгдэлгүй магад олдож, урьдын дээдсийн намтар явдлыг өөрийн болгон соёрхохыг бэлгэдэх өөр нэгэн утга илэрхийлдэг бөлгөө.

Хадаг түүний учир шалтгаан ёс дэг: Монголчууд эрт дээр үеэс хадгийг эдийн дээд гэж бэлгэшээж төрөл бүрийн хүндэтгэлийн зан үйлдээ хэрэглэж ирсэн. Хадаг хээ угалз, номын үсэг бичиг, хэмжээ, хийсэн эд, чанар чансаа, өнгө зэргээрээ өөр өөр байхын хамт Аюуш, Даш, Нанжвандан, Нанзад, Самбай, Дашвандан, Сэрш, Соном гэх мэт нэртэй байдаг. Аюуш хадгийг эцэг эхдээ, найман тахилт хадгийг багш, ихэс дээдэс лам нартаа барьж Самбай болон Нанжвандан хадгийг талийгаачийн газар авах, нүүрийг бүтээх зэрэгт хэрэглэдэг. Өнгө тус бүрдээ төр ёсны болоод шашны бэлгэдлийг агуулсан байдаг. Шашин номын үүднээс Цагаан өнгө нь Дээдийн шид бүтээл буюу гэм бүхнээ арилгаж, эрдэм бүхнийг туулсан бурхны хутагт хүрч хүний сэтгэхүйн туйлын мөн чанарыг нээн гаргаснаар олж авах үнэмлэхүй их эрдмийг бэлгэднэ. Хөх өнгө нь Амирлуулах үйлийн шид бэлгэдэх бөгөөд хүндэтгэлийн орны өвчин, ад, өвчин хижиг саад зэтгэр зэргийг амирлуулах утгыг агуулна. Шар өнгө нь Дэлгэрүүлэх үйлийн шидийг бэлгэдэх ба нас буян, эрдэм ухаан, хүч чадлыг дэлгэрүүлэхийн утгыг агуулна. Улаан өнгө нь Эрхэнд хураах үйлийг бэлгэдэх бөгөөд яруу алдар, төгс эддэл тэргүүтнийг эрхэнд хураахыг бэлгэднэ. Ногоон өнгө нь Хатуу үйл буюу дайсан тотгор, гай зэтгэрийг зайлуулах утгыг тус тус бэлгэддэг. Ийнхүү хөх, шар, улаан, ногоон өнгийн хадгууд нь “Дөрвөн үйл”-ийн шидийг бэлгэддэг бол цагаан өнгө нь Дээдийн шид бүтээлийг бэлгэддэгээрээ дээрх дөрвөн өнгийн утгыг бүгдийг агуулдаг байна.

Харин төрт ёсны бэлгэдлийн үүднээс ялган үзүүлбэл:

Цагаан өнгө нь хиргүй ариуныг бэлгэдэнэ. Цагаан идээ, цайлган цагаан сэтгэл, есөн цагаан бэлэг, төрийн цагаан туг гэх мэтээр монголчууд цагаан өнгийг ихэд эрхэмлэдэг уламжлалтай.

Хөх өнгийн хадаг нь Мөнх тэнгэрийн өнгө бөгөөд амар тайвны бэлгэдэл, Ногоон өнгийн хадаг нь Газар дэлхийн өнгө бөгөөд Дэлгэрэн арвижихын бэлгэдэл, Улаан өнгийн хадаг нь галын өнгө бөгөөд Гал голомт бадрал дээшлэх, төр засаг хүчирхэгжихийн бэлгэдэл, Шар өнгийн хадаг нь Нарны өнгө бөгөөд мандан бадрахын бэлгэдэлийг агуулдаг байна.

Хадгийг барихдаа хадагныхаа задгай амыг өгөх хүн рүүгээ харуулж барьдаг. Энэ нь “Ариун сайхан сэттэлийн үүднээс барьж байгаа бэлэг нь танд өлзий болог” гэсэн утгатай. Хадаг авч байгаа хүн хоёр гардан авч хадагны толгой талыг баруун гар дээрээ тавьж, баруун гар талыг зүүн гар дээрээ нугалан эвхэнэ. Нанжвандантай хадгийг ямар ч хүнд барьдаггүй ба зөвхөн хүн нутаглуулах, оршуулах газар гуйхад хэрэглэнэ. Хадаг барьж золгох ёсонд дүү хүн нь ах хүндээ хадгаа бүрмөсөн өгөөд золгодог бол, хадагтай золгох ёсонд хадгаа хүнд өгдөггүй ямагт өөртөө авч байдаг. Хадагтай золгоно гэдэг нь хадагныхаа нэг үзүүрээс баруун гарынхаа ядам хурууг дотор талаас нь нар зөв хоёр ороогоод чигчий хуруутай тал руу доош унжуулна. Золгох үедээ унжиж буй хадгаа хүний гар дээр тавьдаггүй ёстой.

Хадгийг өглөг, буяны журмаар барихаас гадна бусдаас ямар нэг зүйл хүсэх, тусламж эрэх хүслээ илэрхийлэн гуйж хадаг барьдаг ёс бий. Хүнээр ая бариулж дуу дуулуулах, ерөөл хэлүүлэх, ажил төрөлөө бүтээлгэх, бэр гуйх зэрэгт хадаг барьдаг.

Монголчууд адуун сүргээ онцлон хүндэтгэж ууган унаганд хадаг уях ёс бий. Мөн мал сэтэрлэхдээ хадаг уядаг ёстой. Багш лам, ихэс дээдэс, хутагт хувилгаадын мутрын тэмдэг дарсан, самбай хадгийг хамгийн их хадаг гэж дээдлэх бөгөөд бурхандаа өргөсөн хадгийг тус тус дээдлэн даллагын суманд уяж хадаглана. 

www.buddha.mn

СҮСЭГТЭН ТА

Монголчууд бид орон хийдэд ном уншуулж, засал хийлгэдэг. Гэхдээ ихэнхи хүмүүс сүм хийд оронд биеэ яаж авч явах болон мөргөл үйлдэх ёсыг төдийлэн мэддэггүй. Тиймээс энэ удаад сүм хийдэд мөргөлөөр очихдоо анхаарах зүйлсийг толилуулъя.

Цаг цагийн хурал мөргөлд ирэх юм уу, өөр бусад хэргээр орон хийд хүрээнд очихдоо хүрээний их ламд заавал мөргөх ёстой. Мөргөхдөө багш, ном, хуврага гурван эрдэнийн нэрийг дурдаж, өөрийнхөө хийсэн гэм нүглийг санаж, үнэн зүрхнээсээ сүсэглэж, таван цогцсыг газарт хүргэж, яаралгүй мөргөх хэрэгтэй. Мөргөлийн олон лам нараас юуны өмнө өөрийнхөө нутгийн ламд анхан мөргөж, адис хүртэх ёстой.

Орон хийдэд мөргөлөөр ирэхдээ өөрийнхөө чадал зэргээр хадаг самбай, мөнгө зоос, зулын тос, хүж, хөвөн, манзын сүү, цай, түлш, модноос эхлээд гар хоосон бишээр ирэх хэрэгтэй.

Мөргөлчин анхан ирээд нутгийн ламдаа мөргөж, тэндээс хийдийн үүдэнд мөргөөд дотогшоо орох хэрэгтэй. Тэндээс мөргөж гараад их, бага сүмүүдээр орж мөргөнө. Ирэх, буцахын цагт дацан хийдээ нар зөв тойрч явах ёстой. Дацанд ирэхдээ аягаа авч, эрихээ бариад, ариун цэвэр хувцасаа өмсөж, маань мэгзэм болон аль мэдэх таринаа уншиж ирэх ёстой.

Ирээд энэ тэр хүмүүстэй хөөрөлдөх, өнгийн юм үзэж харах, лам хуврагыг хүндлэхгүй гэх мэт явдлыг тэвчиж, шар улаан хувцастай хэн ч тааралдсан урдуур нь гарахгүй, нэг хэсэг хүлээгээд сүүлээр нь гар. Тамхи татаж болохгүй. Залуу эхнэрүүд лам нарын дэргэд ойр сууж болохгүй. Лам нарын дэвсгэр, ер нь шар улаан дэвсгэр дээр хар улс сууж болохгүй. 

Дацанд ирж лам нартай уулзахдаа анхан өлзийтэй баяртай үг хэлэх, хожим нь ирсэн учраа айлдах нь зохистой. 

Та бүгд сүм хийдэд очихдоо дээрхи зүйлсийг анхаарваас таны хийлгэж буй засал номын хүч улам арвидана гэж би бодож байна. Учир нь та сэтгэлээ зөв зүйлд чиглүүлэн биеэ зөв авч явж байгаа гэсэн үг юм. 

www.buddha.mn

БОДЬ СЭТГЭЛИЙГ ҮҮСГЭХ АРГУУД

Шалтгаан үрийн долоон гишүүнт увидас. Энэ арга нь Энэтхэгийн их бандида Жову Балдан Адиша (Депангара Шри Зана) гэгээнээс уламжлагдан ирсэн гэж их хөлгөний судар шастирт алдаршиж иржээ.

Учир шалтгааны долоон гишүүн гэдэг нь тугуулагсан бурханы хутаг гэдэг (1) “Боди сэтгэл”-ээс боди сэтгэл тэр нь (2) “Үлэмж сэтгэл”-ээс, сэтгэл тэр нь (3) “Нигүүлсэхүй сэтгэл”-ээс тэр нь (4) “Асрахуй сэтгэл”-ээс, тэр нь (5) “Ачийг хариулахуй сэтгэл”-ээс, тэр нь (6) “Ачийг санахуй”-гаас, тэр нь (7) “Эх мэт үзэх сэтгэл”-ээс мэндлэх бөгөөд энэ долоон сэтгэл нэг нь нөгөөдөө харилцан шүтэлцэж, зэрэгчилэн хөгжсөөр боди сэтгэлийг бодитой баттай үндсэнд төрүүлдэг учир шалтгаан болдог зэргийн үүднээс ийн нэрлэгджээ. Үүн дотроос их хөлгөний мөрийн үндэс нь нигүүлсэхүй сэтгэл мөн бөгөөд бусад нь түүний учир шалтгаан юм уу үр дагавар болох зэргээр нөхцөлдөн оршдог байна.

Эх хэмээн мэдэхүй

Амьтан гэдэг тэргүүлшгүй цагаас авахуулаад төрөх, үхэх ээлжлэн дамжсаар эдүгээ ирэхдээ энэ төрлийг аваагүй гэх юм уу тийм оронд төрөөгүй гэх зүйл огоот үгүй бөгөөд эх тэргүүтэн элгэн садан бололцож яваагүй гэх газар хэзээ ч үгүй ажээ. Урьд ч ийм байсны дээр одоо болоод ирээдүй ч ийм л байх учиртай ажгуу. Олон амьтан надтай бид тэдэнтэй элгэмсэн садансаж явсны дотроос эх мэт тэнцэшгүй ачтан тэдний дундаас онцгой нэгэн байсныг одоогийн энэ насны ээж, түүний ач буяныг санах, мэдэх, ухаарах лугаа уялдуулан таньж мэдээд үүгээр улбаалан хамаг амьтныг эхээ, эх шигээ хэмээн сэтгэж чадваас дараа нь ачийг санах, ачийг хариулахын зэрэг буянт сэтгэлүүд зэрэгчилэн төрөхийн шалтгаан бүрэлдэх учиртай аж. Иймд мэргэд хамаг амьтныг эхээ гэж танихын тулд эхлээд энэ насны ээжийгээ эрхэмлэн бодох ёсыг ийн айлджээ.

Ачийг санахуй 

Өмнөө эхийнхээ намба байдлыг тодорхой нэгэн санаад энэ ээж маань зөвхөн эдүгээ төдийгүй бүр тэргүүлшгүй цагаас миний ээж болж явсан нь мөн тоолж баршгүй гэж бас сэтгээд эх болсон цагаас зовлон хорлол бүхнээс авран, амгалан жаргал бүхнийг бүтээв. Ялангуяа энэ насныхаа анхлан саван дотроо өнө удаан байлгаж төрүүлэхийн цагт шар үсээ ширвэлгэн мах цуснаасаа тасалж, арван хурууныхаа үзүүрт бөмбөрүүлэн, хөхөө хөхүүлж, хоол идээг зажилж жижиглэн амаар өгч, нус цэрийг минь амаараа арчин, баас ялгадсыг гараараа цэвэрлэх зэрэг элдэв аргаар тэжээх төрүүлэн өсгөсөн билээ. Дээр нь өлсөж цангахын цагт идээ ундаа, даарч хөрөхийн цагт хувцас хунар, ядуурч үгүйрэхийн цагт өөрөө эдлэлгүй надад өгөх эд таваар, тэднийг олоход бэрхтэй хэдий ч элдэв зовлон зүдгүүр, муу үг яриа, саад бэрхшээлийг сөрөн туулж махаа барж, ясаа цайтал зүтгэсээр олж өгөх, хүүд өвчин зовлон тусваас хүү минь үхсэнээс би үхсэн минь дээр хэмээн үхэх хийгээд хүү минь өвдсөнөөс би өвдсөн нь зөв хэмээн сэтгэлийн мухраас андгайлан хөдлөх зэргээр хүүгийн зовлонг арилгах арга бүхнийг үйлдэгч ачтан билээ.

Өөрийнхөө мэдэх, чадах бүхнээр тус амгалан юу байгаа бүхнийг бүтээн, хорлол зовлонг арилгахын төлөө хамаг байдгаа зориулдаг ээжийн үнэн сэтгэл, гэгээн заншлыг үргэлжид нэгэн үзүүрт сэтгэлээр бясалгах хэрэгтэй болой. Энэ мэтээр сайтар бодоод сурахаар аяндаа ачтан хүнийхээ ачийг хариулах юмсан гэдэг санаа бодол үгийг төдий бус бодитой баттай нэг үндсэнд төрөх, гарах хүртэл дахин дахин бясалгах хэрэгтэй болой. Ингээд чадал эцэг болон бусад хамаатан саднаа ч ийм амьтан хэмээн сэтгээд бясалгах бөгөөд дараа нь завсрын буюу өөрийн танихгүй хүмүүсээ мөн урьдын адил бодох, бясалгах, явсаар өөрийн дайснаа ч мөн адил элгэн садан, эх адилын ачтан хэмээн мэдэж үйлдээд бясалгаж, тэднийг эх мэт хэмээн бодож бясалгаж чадваас хамаг амьтан бүхнийг эх хэмээн мэдэж, бясалгах, чадах, төгс гүйцэх тул энэ бүгдийг зэрэгчлэн дээш дээш ахиулж арвижуулсаар бясалгах хэрэгтэй болох нь ээ.

Ачийг хариулахуй

Олон төрөл дамжин үхэх, төрөх ээлжлэн солигдсоор танихаа больсон болохоос бус хамаг амьтан миний эх адил ачтан бөгөөд ийм ачтан маань зовлонд нэрвэгдэн, аврал итгэлгүй болчихсон байхад тоохгүй орхино гэдэг хамгийн ичгүүртэй нүгэлт зохисгүй явдал болох нь эрхэм дээд байтугай эгэл жирийн хэнд ч ойлгомжтой тул миний ёсноо яаж тодрох вэ хэмээн санаад ачийг хариулах буюу ачийг хариулахын үүрэг хариуцлагыг үүрэх хэрэгтэй бөгөөд хүү болж
төрсний нэгэн хэрэг энэ болох буй за хэмээн дахин дахин санах мөн. Хэрхэн ачийг хариулах гэвэл орчлонгийн жаргал цэнгэл, хоол унд, хувцас хунар тэргүүтнийг ээж өөрөө бүтээж чадсан, чадаж байгаа, чадах ч болно. Бусад амьтан ч мөн л ийм чадвартай гэхэд эргэлзэх аргагүй. Тэгвэл би бээр урьд нисваанисын адаар хөөрөмшсөний эрхээр хатуу хүчтэй яр модос туссан гэж бодьё. Тэр модос элдэв шалтаг эрэхэд сэдэрч задран дахин зовлон үүсгэх болсон мэтээр биднийг ачилж тусалсан амьтан маань нисваанис, үйлийн эрхээр орчлонд дахин дахин зовж байгаа гаслант авир ёсыг танин мэдэж түүнээс гэтэлгэн тонилгохуй нирвааныг амгаланаа байгуулж чадвал сая нэг жинхэнэ тусалсны ачийг хариулан чадсан болохын ухааныг мэдэж ачийг хариулан чадсан болохын ухааныг мэдэж ачийг хариулан үйлдэх хэрэгтэй болж байна. Нисваанисын адаар сэтгэл санаа нь хямран өөрийн эрхгүй галзууран, өндөр язгуур болоод нирвааны мөрийг үзэх нүднээсээ хагацсан зөв сайн төрд хөтлөгч саданаар хоосрох алхам тутамдаа буруу явдалд бүдрэн халтирсаар муу заяаны халил амсалгүй очсон адилын авир байдалт ийм эх хүүдээ горилохгүй хэнд горилох, ийм байдлыг хүү ухаарч орчлонгоос, орчлонгийн зовлонгоос ашид гаргаж ачийг хариулах хэрэгтэй бөгөөд чухам үүнийг Шантидэва гэгээн “Шаксасамучгая” (Хотол суртгаалын түүвэр хураангуй) шастиртаа: “Нисваанисаар галзуурч, мунхагаар сохрох, их хадан халилын замд алхах бүрдээ халтирах, өвөр хийгээд бусад үргэлжид гаслангийн шүтээн, амьтан нугуудын зовлон адил” хэмээжээ. Иймд эх болсон амьтан энэ-адилын байдлыг ухаарваас бусад амьтнаас гэм эрэх нь зохисгүй бөгөөд ганц нэг эрдэм, чадалтай үзэгдвээс байрлах хэдий ч үнэн чанартаа өчүүхэн яднисан авир ёстыг санан санан ачийг хариуг, тусалсны хариуг номоор хариулна хэмээн лавлан шийдэх хүртэл бясалгах ухаан энэ ажээ.

Асрахуй сэтгэл

Энэ сэтгэл амгалан жаргалгүй болсон амьтны тухайлан болгоож тэдгээр 1. Амьтан амгалантай болвоос юун сайн 2. амгалан лугаа учирах болтугай 3. амгалан лугаа учруулж үйлдэх болой хэмээн санах, сэтгэл хэмээжээ. Эдгээр дотроос гуравдахь буюу амгалан лугаа учруулж үйлдэх гэдэг нь хамаг амьтныг амгалантай байлгахаар өөр үүрэг хүлээн, тангараг тавин энэ зорилгынхоо төлөө бие, хэл, сэтгэлийн үүднээс хичээн зүтгэх, санан сэтгэх нь зөвхөн их хөлгөний агуу их сэтгэл бөгөөд энэхүү сэтгэлийг нэг удаа, нэг агшинд ч сэтгэл оюундаа бясалгасны тус эрдэм, хэмжээлшгүй болохыг Бурхан олонтаа айлдсан ажээ. Тэрээр “Дин-э-зин жалбу” (Самади ража сутра) хэмээх сударта: “Хөлти (шиваа) олон тоотоор жигдрэх арилсан орноо хэдүй элдэв тахилын чуулган хэмжээлшгүйгээр, дээд төрөлхтөн нугуудыг үргэлжид тахиснаас асрахуй сэтгэлийн тоо хийгээд хувьд ч үл хүрэх” хэмээсэн хийгээд, Нагаржунай гэгээн “Рэнчин прэнва” (Эрдмийн эрхэн) хэмээх шастиртаа: “Гурван зуун өчүүхэн будаа дахин чанасан идээ зэргийг өдөр бүр гурван удаа өгсөнөөс, асрахуй сэтгэлийг хурамхан ба нижгээд төдийхэний буян нугуудын хувь үл хүрмой. Тэнгэр хүмүүн асрангуй болох хийгээд тэдгээр ч бас сахих хийгээд сэтгэл амгалантай их амгалан төгөлдөр болоод, хор хийгээд мэсийн хорлол үгүй болоод, шамдалгүйгээр хэрэг бүтэх хийгээд, эсэрвагийн ертөнцөд төрөх хийгээд хэрэв зэ эс гэтлэх ч гэсэн амрахуй найман эрдмийг олох болой” хэмээн асрахуй сэтгэлийн цаглашгүй буяныг айлджээ.

Асрахуй сэтгэлийн бясалгах ёсны хувьд хамаг амьтан амгалан жаргалгүй хийгээд түүгээр үргэлжид дутагдах зэрэг ахуй ёсыг дахин дахин санаад бясалган чадваас аяндаа амгалантай байлгах, түүн лүгээ учруулах юмсан гэсэн бодол аяндаа төрж ирэх бөгөөд амгалан жаргалан болох элдэв зүйлийг сэтгэлдээ үйлдсээр, тэдгээрээ амьтанд зориулж өгөх зэргээр үйлдэх болохыг дээрх ном шастирт айлдсан байна.

Нигүүлсэхүй сэтгэл

Нигүүлсэхүй сэтгэлийн бодол зорилго нь амьтан зовлонгоос хагацваас юун сайн, хагацах болтугай хэмээх, хагацуулж үйлдэе гэсэн гурван үндсэнд багтдаг байна.

Эх болсон хамаг амьтан бүгдээр орчлонгийн зовлонгийн далайд унаад ямар ямар зовлонг амсаж эдэлж яваа зэрэг зовлонт амьтны мөн чанар, ахуй ёсыг дахин дахин санаж, тэднийг тэр зовлонгоос гэтэлгэх сэтгэлийн үүднээс буюу өөрийн ганц хүүгээ өвчин зовлонд нэрвэгдэхэд өөрийн эрхгүй түүнийгээ аврахын төлөө хамаг байдгаа зориулдагийн адил хамаг амьтан өөрийн ганц хүүтэй ялгалгүй зовлонд нэрвэгдсэн ёсыг ухааран тэд бүгдийг ялгалгүй зовлонд нэрвэгдсэн ёсыг ухааран тэд бүгдийг зовлонгоос гаргах ая зөндөө төрөх тэр цагт их нигүүлсэхүй хэмээх сэтгэл төрлөө гэж үзэх ёстой аж. Эндээс үзэхэд Их нигүүлэхүй сэтгэлийн орон нь зовлонд баригдсан хамаг амьтан болох нь тодорхой байна.

Төв үзлийн аймгийн ёс 1. Амьтнаа зорисон нигүүлсэхүй, 2. Номонд зорисон нигүүлсэхүй 3. Хоосон чанарт зорисон нигүүлсэхүй гурван сэтгэлийг нигүүлсэхүй сэтгэлийн мөн чанар зэргийн барих гол судлагдахуун болгон үздэг байна. Балдандаваадагва гэгээн “Мапъямиккаватар” эл гурван нигүүлсэхүй сэтгэлийн эрдмийг өгүүлэн анхлан  “би” хэмээн өөртөөн шунах бөгөөд “миний энэ” хэмээн бодтой, дор шунан үйлдэх, худгийн овоо мэт өөрийн эрхгүй, амьтан түүнээ нигүүлсэгч танаа мөргөмү. Амьтан хэмээх долгиологч усны доторх саран мэт Долгио хийгээд өөрөө мөн чанараар хоосныг үзсэн. Үүний утга нь гурван амьтныг бодсон сэтгэл биш амьтны зовлонт гурван шинжийг ухаарахын үүднээс нигүүлсэх сэтгэлийн ялгааг гаргаж тодорхойлсон ажээ. Бари лам Дамцэгдорж бээр “Миний хэмээн бодсон буруу үзлээр анхлан “би” хэмээн өөрийн үнэнд бүтсэнээр шунах бөгөөд цааш минийх хэмээн бариг буруу үзлээр миний болой” хэмээн нүд, хамар тэргүүтнээр ялгаатай болсон “би” –дээ шунан минимхийлэн бодогч сэтгэл үүссэний учраар худгийн оньс ховоо мэт өөрийн эрхгүй орчлонд эргэлдэн эргэгч амьтныг зорин энэрэн нигүүлсэх сэтгэл алин түүнээ мөргөхийн учир” хэмээн амьтнаа зоригч нигүүлсэхүй сэтгэлийг салхиар долгилох усны доторхи сарын дүр хөрөг мэт хөдлөх боловч агшин.    

buddha.mn

ЧИ ТЭВЧИХГҮЙГЭЭ ТЭВЧИЖ ЧАДАХГҮЙ БАЙНА УУ

Олон асуудал тулгарсан нэгэн хүн тусламж эрэн Бурхан багшийн дэргэд очжээ. Тэрээр Бурхан багшид эхний зовлонгоо тоочин тусламж хүссэн байна. Тэгтэл бурхан багш “Би энэ асуудалд чинь туслаж чадахгүй нь” гэж хариулав. Өнөөх хүн маш гайхаж “За энэ асуудал дээр Бурхан багш туслаж чадахгүй юм байна. Тэгвэл үүнийг эрхбиш шийдэж өгч чадах байлгүй дээ” хэмээн ахин өөр зовлонгоо тоочжээ. Бурхан багш мөн л “Үүн дээр ч би туслаж чадахгүй нь” гэж хариулав. Тэвчээр нь барагдаж эхэлсэн өнөөх хүн “Та хүмүүсийн асуудлыг шийдэж өгч чадахгүй байж яаж төгс гэгээрсэн бурхан байж болох юм бэ” гэсэнд Бурхан багш “Чиний амьдралд үргэлж 83 бэрхшээл байсаар л байх болно. Зарим үед ганц нэг асуудал бэрхшээлүүд арилна, гэвч ахин өөр нэг хэцүү асуудал нэмэгдэх л болно. Тийм учраас би туслаж чадахгүй нь” хэмээн айлджээ. Тэгтэл өнөөх хүн сэтгэлээр унаж “Та тэгээд миний юунд туслаж чадах юм бэ” гэж асуусанд Бурхан багш “Би чиний 84 дэхь бэрхшээлээсээ салахад чинь туслаж чадна” гэв. Өнөөх хүн “Тэгвэл миний 84 дэхь бэрхшээл юу юм бэ? гэсэнд Бурхан багш “Эдгээр 83 хэцүү асуудлаа арилгахыг хүсээд байгаа чинь л шүү дээ” гэж хариулжээ.  

* * *

Нэгэн удаа Бурхан багш дээр хамаг тэвчээр нь барагдсан хүн ирээд “Бурхан багш аа, би бүхнийг тэвчиж чадахаа байлаа” гэсэнд Бурхан багш “Чи тэвчихгүйгээ тэвчиж чадахгүй байна уу” хэмээн асуусан гэдэг....

* * *

Дээхэн үед багшдаа сүжиг ихтэй хөдөөний нэгэн малчин байж л дээ. Багш нь нэг удаа “Чиний гэдсэн дотор ямаа байна” гэж гэнэ. Шавь нь маш гайхаж “Багшаа хаанаас байх билээ” гэсэнд багш нь улам бүр итгэлтэйгээр “Үгүй ээ, яахын аргагүй нэг ямаа байна” гэжээ. Шавь багшдаа итгэхгүй байсанд багш нь сүүлдээ уурлаж “Чиний гэдсэн дотор хөх ямаа байна. Одоо ингээд яв” гэж нилээн ширүүн хэлсэнд шавь нь гайхсаар явжээ. Олон хоногийн дараа өнөөх шавь маш их сандран багшийнхаа гэрт нь орж ирээд “Багшаа миний гэдсэн дотор үнэхээр ямаа байна. Байх байхдаа бүр майлж байна” гэсэнд багш нь “Ямаа яах вэ, одоо чиний сэтгэл дотор бурхан байна” гэж хэлээд явуулсан гэдэг.    

* * *

Хийдэд нэгэн лам шинээр шавилан орох болж л дээ. Түүний багш нь “Чи энд буй бүх лам нартай сайн танилцаад ир” гэж явуулсанд шавь бүх лам нартай танилцаад эргэн ирсэнд багш нь “Чи нэг л хүнтэй танилцаагүй байна. Чи худагт очоод түүнтэй танилцаад ир” гэж явуулсан гэдэг.

* * *

Олон хэцүү асуудал тулгарсан  нэгэн залуу сайн гэсэн хүн болгон дээр очиж өөрийн асуудлаа шийдүүлэхийг хүсдэг боловч асуудлуудаасаа бүрэн гарч чадаагүй байж. Нэг удаа нэгэн настай ламд зовлонгоо ярьсанд тэр хүн “Чи Жанрайсиг бурханы сүмд очоод мөргө. Чи тэндээс л асуудлыг шийдэх арга замыг олж магадгүй” гэж ээ. Түүний зөвлөсний дагуу өнөөх залуу сүмд ортол түүний нүдэнд Жанрайсиг бурхан өөрийн дүрийнхээ өмнө өөрөө мөргөж буйгаар харагдсанд залуу тэр даруйд “Өөрийн зовлонгоос би өөрөө л гарах юм байна” гэж ухаарсан гэдэг. 

buddha.mn

НИРВААН

Орчлонгийн наадам нь өндөрлөж төгссөн хүн нирваанд хүрдэг. Хэн нэг хүн тамирдаж ядраад тэмцэл маргаан болон сансрын хүчний нөлөөллөөс чанадад хүрч тэндээ үүрд саатахыг хүсвэл нирваан түүнийг дуртайяа угтаж авах болно. Нирваан бол хорвоо дэлхийн үйл хэргийн төгсгөл, хүсэл зовлон, хүлээс аргамж, үхэл мөхөл бүгдийн эцэслэл. Тэнд хүрсэн хүн цаг хугацаа, орон зайн хязгаараас чанадад оршино. Манай энэ дэлхий бол сансрын хүчнүүдийн наадан бүждэг газар билээ. Хүн нирваанд хүрэхийн цагт сансрын хүчнүүд туйлын дээд Үнэний өмнө номхон хүлцэнгүй болж хувирах ба Мэдэгч хийгээд Мэдэгдсэн түүнчлэн Мэдлэг буюу Мэргэн билиг эдгээр гурав нь нэгэн дүрд уусан шингэсэн мэт болдог. Тийнхүү нирваанд хүрсэн хүн нэгэн зэрэг Мэдэгч ба Мэдэгдэж танигдсан нь болдог.

Нирвааныг үзэж туулж, мэдэрч яваагүй хүн ховс зэргэлээ гэж чухам юу болохыг ихэнхдээ мэддэггүй. Зарим нэг сэтгэл зүрхний Багшийн сургаснаар манай дэлхий бол майа буюу ховс зэргэлээ ажээ. Гэхдээ нирваанд орсон хүн ховс зэргэлээ гэж юу болохыг ухаарч мэддэг. Нирваан бол Бурхантай тогтоосон зогсонги хөдөлгөөнгүй нэгдэл. Тэнд юм бүхэн тогтуун Жаргалангийн дунд оршдог. Тэрхүү Жаргаланг төсөөлж дийлшгүй, хэмжиж баршгүй, дүрслэн өгүүлж чадашгүй. Нирваанаас чанадад туйлын нэгдлийн орон бий. Тэрхүү нэгдэл хэмээвээс Бурхантай тогтоосон эрчимт нэгдэл билээ.

Нирваан гэдэг асар өндрийн өндөр ертөнц ч гэлээ бурханлаг үйлстний хувьд хамгийн өндөр орон ертөнц биш ажээ. Хэрэв хүн Бурханы төлөө үйлс зүтгэлээ зориулахыг хүсвэл хүн төрөлхтний дотор буй Дээд гэгээний төлөө зүтгэх гэж энэ дэлхийд дахин дахин ирэх учиртай. Хэрэв хүн Дээд гэгээнийг бүтээлийн талбар дээр илэрхийлж тунхаглахыг хүсвэл нирваанд саатаж, амарч тухлахгүйгээр Дээд гэгээний туйлын их эрч хүчний нөлөөнд хөдөлмөрлөх хэрэгтэй. Энэ бол бурханлаг үйлстэн нирвааныг үзэж мэдэрч чаддаггүй гэсэн үг биш. Бурханы гэгээрэлд хүрсэн хүн бүхэн нирваанд өөрийн дураар хүрч чаддаг. Харин байнга нирваанд орших нь дээдийн Браахманы тогтуун чанарыг эрэлхийлж, түүнд сэтгэл тааламжтай байх хүмүүст л хэрэгтэй. Хэрвээ Дээд гэгээний тогтуун, эрчтэй хоёр чанарыг хоёуланг нь өөртөө цогцлоохыг эрмэлздэг хүн буй аваас нирваанаас чанадад гарч, тунхаглалын талбарт очих хэрэгтэй гэдгийг би хэлмээр байна.

buddha.mn

ГЭГЭЭРЭЛ

Энэрэнгүй

Бурханы шашинд сэтгэлийн төрх байдлыг засах, ялангуяа уур хилэн, хүсэл шунал зэрэг догшин сэтгэлүүдийг номхоруулж амирлангуй болгохыг голлож айлдсан байдаг. Үүнд суралцаж чадвал сэтгэл зөөлөрч амгалан тайван болно, сэтгэл амгалан тайван байснаар нүгэлт буруу явдлууд багасна. Ингэхийн хэрээр хамаг амьтантай бүхий л насаар эелдэг найртай харьцах энэрэнгүй зөөлөн сэтгэл төрдөг бөгөөд энэ нь бурханы шашинтны хамгийн эрхэм чанар байх бүлгээ. 

Оюунлаг

Сэтгэл зөөлрөхийн хэрээр номхон дөлгөөн байсны ач тус ирж амьдрал улам бүр аз жаргалтай болдог. Тийм учраас бурханы шашинд аз жаргалыг гаднаас бус зөвхөн дотоод сэтгэлээс эрэх хэрэгтэй гэж номлодог. Энэ нь бидний хүсэн хүлээдэг аз жаргал дан ганц гадаад эд баялаг бус дотоод сэтгэлээс үүдэлтэй гэсэн үг юм. Иймд бурханы шашин нь жаргал, зовлонгийн мөн чанар, тэдгээрийн эх үүсвэр, зовлонгоос салах ба аз жаргалд хүргэх зам мөрийг учир шалтгаан, уран нарийн ухаанаар нотлосон “би” үгүйн онол, хоосон чанар, шүтэн барилдлагын ухаан зэрэг гүн нарийн увидсыг өөртөө агуулсан байдгаараа сүсэгтэн нараас мухар сүсэг, мухраар даган бишрэх бус оюунлаг, ухаалагаар хандахыг шаарддаг юм. 

Ёс суртахуун

Аз жаргалтай амьдралын үндсэн эх сурвалж бол баяр баясгалан, сэтгэл хангалуун байдлыг мэдрэх явдал юм. Хүмүүн төрөлхтний баяр баясгалан нь дан гагц амин хувиа хичээх бус бусдын эрх ашгийг эрхэмлэн дээдэлсэн тохиолдолд бий болдог тул аль чадлаараа сайн үйлс хийж хэнийг ч хохироохгүй найртай сайхан амьдрах нь аз жаргалтай амьдралын эх үүсвэр болох билээ. Үүний тулд бид бусдын эрх ашигт зүй бусаар халддаг ёс суртахуунгүй үйлдлийг таслан зогсоох хэрэгтэй болно. Аль ч нийгэмд ёс суртахууныг чухалчилдаг боловч бусдын эрх ашийг өөрийнхөөс илүү дээдэлдэг энэ ёс суртахуун нь бурханы шашинтан бид бүгдийн цаг үргэлж эрхэмлэх ариун нандин чанар байх ёстой.

buddha.mn

РЭНСЭЛ БОЛ САЙХАН СЭТГЭЛИЙН ҮР ЮМ

Бурхад гэгээнтнүүд урт хугацааны турш энэрэнгүй сайхан сэтгэл, бүтээлч зөв ухамсарыг хөгжүүлсний эцэст төгс гэгээрлийн хутгийг олж, эгэл жирийн хүмүүний биенээс хэтийдсэн хосгүй гайхамшигт лагшингийн эрдмийг олдог болно. Энэ бүгдийн биелэл нь Ринсэл юм. Ринсэл гэдэг нь бурхан багш болон бурхны шашны ихэс мэргэд, бүтээлчийн шарил биенээс өөрөө үржин гардаг сувдан хэлбэртэй онцгой сонин эрдэнийн зүйл юм.

Дилав Хутагтын санаачлагаар Нарованчин Дилав Төв ТББ “Дээдсийн бурхны шүтээнийг” хоёр дахь удаагаа зал сан байна.

“Ринсэлийг харсан хүмүүсийн сэтгэл ихээр ариусаж байдаг бөгөөд хүнд сүжиг төрнө. Сүжиг бол хамаг бүхний эх үүсвэр. Сүжгээс адистид ирнэ, сүжгээс эрдэм, мөн мөрийг бүтээх ид хүч төрнө” хэмээн Зопа Ринбүүчи ламтан айлджээ. Үнэхээр ч тийм мэдрэмж төрж байсан. Нэг ёсондоо бурхан номын оргилд хүрсэн хүний бие лагшин нь хүртэл тийм хүчтэй агуу эрдэнэ ургуулах чадалтай болдогийн бодит баримт жишээ юм.

buddha.mn

 Монголчуудын буддист гүн ухаан


Буддын философийн асуудлаар монголын буддист лам нараас Агваандандараас гадна Агваанбалдан, Агваанцэрэн, М.Содномжамц, Лувсандорж, Ш.Дамдин зэрэг 300-аад мэргэд их бага ном сурах бичиг туурвисан, гэхдээ өнөөдөр тэдгээрийн бүтээл туурвилыг бүрэн судлаагүй байгаа учир тэдгээрийн үзлийг Агваандандар, Агваанхайдав, Агваанбалдан нарын үзэл санаагаар төлөөлүүлж авч үзэж болох юм.

Агваандандар. Энэ сэтгэгч 1759 оны шарагчин туулай жил Алшаа хошоонд хошуу зүүн сумын Баяннуруу багийн нутагт их Хойд Овогт зайсан гэгчийн гэр бүлд мэндэлжээ. Тэрээр бага наснаасаа Алшаа хошууны яаман сүмд /Буян арвитгагч сүм/ шавилан сууж бурхны шашин, гүн ухааны анхны шатны боловсролыг эзэмшиж, улмаар Төвдийн Лхас хотноо буддын чойрын таван ботид гүнзгийрэн мэргэжсэнээр “лхарамба” хэмээх эрдмийн өндөр зэрэг цолыг хүртсэн ажээ. Дараа нь эх нутагтаа буцаж ирээд бурхны шашин, гүн ухааны ном заах, бичих зэрэг ажлыг хийж, хожим нь хошууныхаа баруун хийдийг байгуулахад оролцож явжээ. Тэрбээр “Дандар лхарамба” гэдэг нэрээр алдаршжээ.Тэрээр буддын гүн ухааны төв үзлийн ёсыг баримталсан эрдэмтэн, зохиолч байжээ. Түүний бичсэн гүн ухааны зохиолуудаас судлаачдын анхаарлыг татаж буй “Дүрс, мэдэл, төгс бус хуран үйлдэгч гурвын яриа”, “Хурмастын тахилга”, “Хонь, ямаа, үхэр гурвын хүүрнэсэн яриа”, “Урт үст Цэрэнпил хэмээх бандитай тэмцсэн үг”, “Чөтгөрт хөтлөгдсөн мунхгийн талхидан тээрэмдэгч аянгын хүрд”, “Нисванисын хорыг уудалсан залбирал”, “Бурхан шашин их эрдэнэ бээр арван зүгийн ялгуусан бурхан бодисатва сэлтэд өргөн илгээсэн захиа бичиг”, “Үг утга нь тодорхой цадиг” гэх зэрэг алдарт зохиолуудыг онцлон дурьдаж болно.


Мэдэрч танин мэдэхүйн асуудлыг Агваандандар хүчтэй тавьж, мэдэрч танин мэдэхүйг бодит үнэнийг нээн харуулах мэдлэгийн хэрэгсэл, анхны шат мөн гэж үзэж байжээ. Тэрээр “Оногдохуйг шинжлэхийн тайлбар” зохиолдоо: “хөхийг баригч баригдахууныг тогтоон оногч нь мэдэл оногдохуунтай ижил болох өвөрмөц мэдлээр оногдохууныг барих ёс ёгт байхгүй билээ.” гэж юмыг сэтгэлийн мөн чанартай гэж үздэг сэтгэл төдийтний үзлийг шүүмжилжээ.

Үүний зэрэгцээ тэрээр бодит байдлыг хүн мэдрэхүйн эрхтнүүдээр хүлээн аваад улмаар оюун ухаанаараа гүнзгийрүүлдгийг тайлбарласан байна. Иймэрхүү тайлбар нь танин мэдэх логик сэтгэлгээний хувьд Энэтхэгийн буддын логикийн нарийн учрыг хөндөж шинжилсэн нямбай ажиллагаа болсон юм. Үүнд холбогдох зарим баримт дурдъя.


Агваанхайдавын амьдарч байсан үед Монгол орноо шарын шашин нэн хүчтэй дэлгэрч жалган болгон хийдтэй, айл болгон тахил шүтээн, ламтай болж, бурхны шашины санваартан байтлаа шашныхаа гол шугам ёсноос гажигч гэгээнтэн мяндагтан орширч тэд нууц тарнийн ёс гэгчээр түрээ барин элдвээр дүвчигнэн, сүсэгтэн олны эд хөрөнгийг шимтэж, олз омог, нэр төрийн хойноос хөөцөлдөх болж байжээ. Тэр үед Агваанхайдав шашин суртахуунаа хамгаалан, шашинтнуудын доторхи янз бүрийн ёс бус үйл ажиллагаа, үнэн нүүр царайг илчлэн шүүмжилж, шашнаа хиргүй тунгалаг байлгах, түүний тулд шашны ном сургаалаар аливаа хүний ёсонд байдаг мунхагийн түйтгэрийг даван туулах зорилго бүхий байдлаа дээрх бүтээлүүддээ тусган харуулсан нь яваандаа түүнийг тухайн үеийнхээ дундад зууны шашин-улс төрийн бүрхэг амьдралын мөн чанарыг илчлэх тэмцэлд татан ороход хүргэсэн ажээ.


Сэтгэл гэж юу болох асуудлыг буддын гүн ухааны мадхъямака чиглэлд хүний танин мэдэхүйн үйлдлээр баригдахуун орон /гадаад ертөнц/, баригч мэдэл /хүний ухамсар/ хоёрын хоорондын харилцааны дунд уг юмсыг танин мэдэх асуудал болгон тавьсан байдаг. Агваанхайдавынхаар сэтгэлийг дараах атпектаар тайлбарласан сонин дүгэнлтүүд байх юун. Нэгдүгээрт: сэтгэлийг “сүнс” хэмээх буддын шашны уламжлалт хийсвэрлэлт сургаалтай адилтган авч үзсэн. Бас тэрээр сэтгэлийн олон янзын төлөв байдлыг тодорхойлон дурдсан байна. Өөрөөр хэлбэл, сэтгэл гэдэг ойлголтын дор хүний сэтгэл зүйн элементүүдийг /псиких үзэгдлүүд/ авч үзжээ. Тухайлбал:



- Өөрийн газар нутгийг бусдаас хамгаалж минийхийлж барих сэтгэл



- Өмөг нөхөр, амраг садан, эд хогшил зэрэгт тэтгэн дурлаж үйлдэх эдлэлийн сэтгэл



- Хорлогч дайсныг гэсгээх уур хилэн



- Ашиг хонжоонд эргэлдэгч атгаг бодол



- Өөрөөсөө өндөр нугуудыг буулгагч атаат сэтгэл



- Өөрийгөө ямагт дээш өргөх омогт сэтгэл



- Өөрийнхийг энхрийлэн сахих харнам



- Бусдынханд шунагч хомхой сэтгэл зэрэг юм.



Дээр дурдсан маягийн сэтгэл санааны янз бүрийн илэрхийллийг орчин үед сэтгэл зүйн шинжлэх ухаан тодорхой авч үзэн судалдаг билээ. Харин Агваанхайдав тэдгээрийг ердийн ухамсрын утгаар авч үзжээ. Хоёрдугаар: сэтгэл хэмээх ойлголтын хүрээнд шүтлэг бишрэл, ёс суртахууны зүйлийг багтаагаад бодитойгоор гэгээрүүлэх, бодит байдлыг сэнхрүүлэн илтгэх байр суурийг тодорхой хэмжээгээр илэрхийлжээ.



Тэрээр сэтгэл гэдгээ нарийсган, шашны онол руу холбон тайлбарлахдаа оюун хэмээх ойлголттой холбон авч үзжээ. Агваанхайдав “оюун” гэдэгт “Тийн шинжлэлийн тайлбар сайн номонд дурлах хийгээд баясдагаараа үргэлжид тодорхой ханасан өвөр хийгээд хань бүгдийг хэрэггүй зүгт үл тушаах, самадын хөлийг сайтар тогтоон бататгасан, эс мэдэх, буруу мэдэх, эргэлзэх тэр бүгдийг таслагч, үнэн ёсонд итгэмжлэх” тайлбар өгчээ. Тэгээд ч оюун гэдгийг бие, сэтгэл, бодгаль гурвыг дагнан барьж байдаг оюуны мэдрэмж хүнд байдаг зүйл болгосон ажээ. Тэгвэл хүнд орон гарч байдаг хийсвэр тогтворгүй байдал бүхий сэтгэл хэмээх нь биед шүтсэн зовлонг үүсгэгч ба ер өвчний зовлонгоос их, зуу мянган хувь илүү эдэлдэг тул биеэс холдуулах хэрэгтэй. Ингэхийн тулд дан ганц сэтгэлээ баримтлан хатуужин дияан хийж өөрийгөө боловсруулснаар амгалан тайван буюу нирваан байдалд хүрнэ гэж энэ сэтгэгч үзсэн юм.


Агваанхайдав бие, сэтгэлийн холбоон дээрээс бодгаль буюу танин мэдэхүй дэх субъектийн ролийг гаргаж байжээ. Тэр нь мэдэрч танин мэднэ, сэтгэж танин мэднэ, эцэст нь аливааг минийхийлэн үзэж ёс суртахууны талуудыг илрүүлэх бодгалийн билиг, шүтлэгийн мэдрэмжийг тусгасан эмперик танин мэдэхүйн арга зүй тавил гаргасан байна гэж үзэх үндэс бий.

Энд хэдийгээр зарчмын ялгаа байгаа ч Декартын “Би сэтгэж байгаа учраас би оршиж байна” гэдэг томъёололтой Агваанхайдавын авч үзсэн бие, сэтгэл, бодгаль гурвын яриа нь оюун санааг анхдагч, ахуйг хоёрдогч болгохдоо ухамсрын биеэ даасан шинжийг өргөн тавьж байсантай зэрэгцүүлж үзэж болох тал байна.



XIX зууны эхэн үеэс төв халхын хүрээ хийдийн лам нарын дунд үүссэн шашныг шинэтгэх урсгалын нэг гол төлөөлөгч нь Монголын их хүрээний хамба Агваанхайдав мөн. Түүний баримталж байсан шашин-улс төрийн үзэл санааг дараах хэдэн чиглэлээр авч үзэж болно.



- Хувраг лам нар төрийн хэрэгт хутгалдаж буйг эсэргүүцэх хандлага



- Манж, Хятадын бодлого, үйл ажиллагааг эсэргүүцсэн үндэсний эрх чөлөөний үзэл санаа



- Шашны боловсролд иргэний боловсролын зүйлийг нэмж оруулах гэсэн соён гэгээрүүлэх бодлого



- Лам хуврагууд номоо үзсэн төдий болж хэлбэрдэх байдал гаргадаг болсон, багшийн алдар, ариун шүтээний нэрээр мухар сүсгийн сүсэгтэн олонд дэлгэрүүлж буйг шүүмжлэн, шашнаа элдэв муу үзэл санаанаас хамгаалж, ариунаар мандуулах чиглэл зэрэг болно.



Ингэхдээ манжийн засаг төрд тал өгөгч ихэс дээдэс бурхны шашины далбаан дор сөрөг үйлдэл явуулж байгаа нь тийнхүү шашин, номын ариун байдлыг буртаглаж буй нэг гол шалтгаан мөн гэж үзсэн байдаг. Бас ихэс дээдсийн дотор шашин олны тусд үйлчлэгч ёхязгаарлагдмал цөөн тоотой байгааг, тэд арга юугаа барж ядан байгааг халаглан дурдсан байна.



Агваанхайдав ийнхүү гүн ухааны сэтгэлгээний томоохон төлөөлөгч байсан төдийгүй Монголын нийгмийн хоцрогдол, оюун санааны болон улс төрийн амьдралын зөрчил, Манжийн хааны улс төрийн бодлогын мөн чанар, ард олны амьдралын доройтол зэргийг олж харж, улс үндсээ хамгаалсан үзэл санаа илэрхийлж байв. Улс үндсээ сэргээх гол зам бол шашиныг сэргээх явдал мөн гэж тэрээр үзэж байжээ.

Агваанбалдангийн бодлоор бол мах бодууд өөр хоорондоо нөхөрлөх, дайсагнах чанарыг дотооддоо агуулж байдаг ажээ. Хүч тэнцэн шүтэлцэж байх үедээ оршин тогтнож, хүч эс тэнцсэн үедээ сөргөлдөж өөрчлөгдөхөд хүрдэг байна. Махбодуудын энэхүү тэмцэл ба нэгдэл нь тэдгээрийн үйл ажиллагааны үндэс болдог ажгуу. Ингээд шороо махбод нь бөх бат чанартай тул бодис юмсын бие цогцыг бий болгодог. Усан махбод нь чийглэг чанартай тул бодис юмсын бие цогцыг холбон нэгтгэж өгнө. Гал махбод нь халуун дулаан чанартай тул тэдгээрийг бэхжүүлэн гагнаж өгдөг. Хийн махбод нь хөнгөн хөдлөмтгий чанартай тул тэдгээрийг хөдөлгөөнд оруулна. Ертөнц бол эдгээр махбодын тодорхой нэгдэл мөн гэж үзэж авай.



Агваанбалдангийхаар бол мэдрэхүйн эрхтэн /жишээ нь нүд/ бүхэн өөрт буй мэдлийн /нүдний харах чадвар/ тусламжтайгаар гадаад утга буюу баригдахуунаа тусган авдаг байна. Хүнд нүд, чих, хамар, хэл, бие сэтгэлийн эрхтэн хэмээх зургаан эрхтэн байх бөгөөд Агваанбалдангийн ойлголтоор сэтгэлийн эрхтэн хэмээгч нь өмнөх сэтгэлүүдээ мэддэг одоогий нь сэтгэл ажээ. Энэхүү зургаан эрхтэн нь харах, сонсох, үнэртэх, амтлах, хүрэлцэх, өмнөх сэтгэл хэмээх зургаан баригдахуун оронтой ажээ. Энэ бүгдээс үзэхүл Агваанбалдан хүний танин мэдэхүйн явц нь юуны өмнө хүн мэдрэхүйн эрхтнүүдийн тусламжтайгаар гадаад ертөнцийн юмс, үзэгдлийг мэдэрч мэдэхээс эхлэх бөгөөд сэрэхүй нь танин мэдэхүйн эхлэл мөн гэсэн санааг үндэслэн гаргасан нь тодорхой байна. Агваанбалдан мэдлэгийн бүх бодит үндсийг ил байгаа, далд байгаа гэж хоёр хувааж үзээд, ил байгаа баригдахууныг илт шалгадаг мэдэл хэмээх мэдрэхүйн эрхтнүүдээр танин мэднэ. Харин далд байгаа баригдахууныг даган үлэх шалгадаг мэдэл хэмээх хийсвэр сэтгэхүй буюу логик мэдлэгээр илрүүлнэ гэж үзэж байв.


Агваанбалдан тогтсон тааллын ёс нь: нэгд шашин нь амьтанд хор хөнөөлтэй эсэх, хоёрт шашиныг үндэслэгч нь гэм бүхнээ барж эрдэм бүхнийг шингээсэн эсэх, гуравт шашины үзэл нь номын болон бодгалийн би-үгүйг баримталж буй эсэхээрээ тус тус ялгагдана гэж бичиж байжээ


Агваанбалдан Монголын нэртэй буддист үнэнхүү сүслэгтэй эрдэмтэн ламын хувьд өөрийн эх орон, ард түмнээ хайрлан үзэж, өмгөөлөн хамгаалдаг эх оронч үзэл бүхий нэгэн байв. Тэрбээр үндэсний баялгийг хөгжүүлэх, ард олноо соён гэгээрүүлэхийн төлөө ихээхэн санаа тавьдаг байв. Тэрээр эх орон, ард түмнийхээ сайн сайхны төлөө санаашрахдаа хур бороо орж, өвс ногоо ургах зэрэг сайхан учрал ямагт бүрдэж байх болтугай, харин өвчин тахал, цэрэг дайны аюул, байгалийн гамшиг, өлсгөлөн гуйланчлал гэх мэт доройтлын бүх шалтгаанууд ямагт үл бүрдэж байх болтугай хэмээн ерөөл залбиралаа тавьж байжээ.



Нийтэлсэн: mongolianphilosophy  blog

Зүгээр л...Буддын номлолын цаана агуу том философи, оюуны хөгжлийн маш өндөр түвшинд хүрэх арга зам бий...




Америкийн нэртэй эрдэмтэн, тархи судлаач Ричард Дэвидсон нэгэн сонирхолтой судалгаа хийсэн нь 2004 онд тус улсын Шинжлэх ухааны Академийн сэтгүүлд хэвлэгдэн гарчээ. Тэрээр лабораторийн туршилтандаа энгийн хүмүүс болон байнгын бясалгал хийдэг буддын лам нар тэр дундаа маш залуугаараа бясалгалын мастераар шалгарсан Мингүр Ринбүүчийг Далай багшийн санал болгосноор оролцуулсан аж. Тархины нарийн мэдрэмжтэй тоног төхөөрөмжийг ашиглан судлахдаа бүх оролцогчдыг хайр энэрэл, нигүүлсэлийн тухай бодохыг даалгав. Ердийн шинжилгээнд нийт арван зургаан мэдрэгч электродыг хүний толгойд зүүж хэрэглэдэг бол Мингүр Рибүүчийн толгойд маш нарийн шинжилгээ хийх үүднээс нэг зуун хорин найман мэдрэгчийг зүүжээ.



Ингээд үр дүнг харахад бүх оролцогчдын тархины гамма долгион буюу хүний сэтгэл ханамж, хайр энэрэлийн (эхийн хайр шиг) мэдрэмжийн үзүүлэлт тодорхой хэмжээгээр өссөн бол лам нарынх энгийн хүмүүсийнхээс хэд дахин илүү, харин Мингүр Ринбүүчийнх тоног төхөөрөмж зөв зааж байна уу гэж эрдэмтдийг гайхшруултал маш өндөр үзүүлэлт гарчээ. Тархины үйл ажиллагааны ийм өндөр эерэг үзүүлэлтийг өмнө нь хэн ч үзүүлж байгаагүй нь тархи судлалд яах аргагүй онцгой үйл явдал болов. Хамгийн сонирхолтой нь хайр нигүүлсэлийн тухай бодохоо болингуут энгийн хүмүүсийн гамма долгион шууд буурсан бол лам нарынх өндөр түвшингээ удаан хугацаанд хэвээр хадгалсаар байлаа.

Судлаач Дэвидсон үүнийг дүгнэхдээ байнгын бясалгал хийж, нигүүлсэнгүй сэтгэлийг үүсгэн бодох нь хүний тархийг өөрчилж, тархины зүүн буюу аз жаргал, амгалан тайван мэдрэмжийг төрүүлдэг хэсгийг хөгжүүлдэг гэж үзжээ. Нэгэнт хөгжсөн тархи нь гадны нөхцөл байдлаас үл хамааран нигүүлсэнгүй, амгалан мэдрэмжээ удаан хадгалж чаддаг нь шинжлэх ухаан, анагаах ухаанд томоохон нээлт болж ТАЙМ сэтгүүл Дэвидсон эрдэмтнийг АНУ-ын 2006 оны онцлох хүнээр шалгаруулж байжээ.



Хүний тархи нь хүүхэд ахуй цагт маш хурдацтай хөгжиж, харин насанд хүрэхэд хөгжил нь бараг зогсдог гэж үзэж байсан үе өнгөрч хүний тархи сэтгэн бодох, сурах, болон зан үйлдлээс хамааран өөрчлөгдөх, улам хөгжих боломжтойг нээсэн нь анагаах ухаан, сэтгэц судлалын чухал ач холбогдолтой болов. Тархи судлалын энэ чиглэлийг невропластик (тархины уян чанар) гэж нэрлэх бөгөөд хүний тархинд тогтсон, дадаж заншсан мэдрэлийн эсийн дохиоллыг (тухайлбал, дургүй хүнээ хараад уурлах, нохой хараад айх г.м) өөрчлөн, өөр төрлийн дохио үүсгэх чадварыг хэлдэг. Оросын Нобелийн шагналт зохиолч Б.Пастернакийн “Живаго эмч” зохиолд гол баатар нь “би ертөнцийг үзэх, танин мэдэх хүний уян, уран чадварт (пластическое восприятие) илүү дуртай” гэж хэлж байсан нь санаанаас гардаггүй юм. Хүн хэдий чинээ зөв бодол, зөв сэтгэлийг үүсгэж байнгын тархины дасгал хийнэ төдий чинээ уур, айдас зэрэг муу сэтгэлээс ангижирч, тэр хүний сэтгэл ханамж, аз жаргалын үзүүлэлт гадны нөхцөл байдлаас үл хамааран маш өндөр түвшинд байж болдог аж. Үүнийг буддын лам нар орчин үеийн шинжлэх ухааны тусламжтайгаар нотолж чадлаа. “Хүмүүс уур уцаар, айдас түгшүүр, муу санаа зэргийг хүнд байнга байдаг, өөрөөр байх аргагүй мэт үздэг. Гэтэл үнэн хэрэгтээ энэ бүхнээс бүрэн ангижирч амгалан жаргалтай амьдарч болно гэж Далай багш сургасан байдаг. Өөр өөр бусад мэргэжил, шашны хүмүүсээс илүү буддын лам нар Америкийн тархи судлалын эрдэмтдийн анхаарлыг татаж энэхүү туршилтад оролцсон нь чухамдаа буддын номлолын цаана агуу том философи, оюуны хөгжлийн маш өндөр түвшинд хүрэх арга зам байгаатай шууд холбоотой юм. Үүнийг өнөөдөр барууны эрдэмтэд онцгойлон судалж, лам нартай хамтран ажиллахыг хүсч байна. Орчин үеийн шинжлэх ухаан олон талаараа буддын ухаан дахь суурь ойлголтуудтай дүйж, харилцан нотлогдож байгаа талаар Мингүр Ринбүүчи өөрийн саяхан гаргасан номондоо бичжээ. Тэрээр тархи судлалын дэлхийн томоохон эрдэмтэдтэй уулзаж, бясалгал хүний тархинд хэрхэн нөлөөлж байгаа талаар шинжлэх ухааны үндэстэй тайлбарыг хийсэн төдийгүй хоосон чанар ба квантын физик, биологи ба хүний тархины үйл ажиллагаа зэрэг олон чиглэлээр судалж номондоо тусгасан нь барууны орнуудад ихээхэн анхаарал татаж байна.



Чухамдаа яагаад буддын лам нарын тархины үйл ажиллагаа ийм өндөр түвшинд хүрч, тэдний сэтгэл ханамжийн гамма долгион ийм удаан хугацаанд хадгалагдаж, тэр нь эргээд ямар үр нөлөөнд хүргэдэг талаар мэдэх нь буддын ухааныг шүтэж ирсэн монголчууд бидний хувьд маш чухал асуудал юм. Ерөөс хүний амьдралын утга учир зүгээр нэг үр удмаа үлдээх, идэх, унтахдаа бус маш том агуулга зорилготой бөгөөд үүгээрээ адгуус амьтнаас ялгаатай. Энэ ялгааг олон янзаар тайлбарлаж болох ч үндсэн гурван ялгаа нь: нэгдүгээрт, хүн мэдлэг дамжуулах чадвартай, хоёрдугаарт, хүн соёлыг бий болгодог, гуравдугаарт, хүн хэзээ нэгэн цагт үхнэ гэдгээ мэддэгт оршиж байна. Ийнхүү үхнэ гэдгээ мэддэг учраас хүн амьдралын утга учрын тухай, амжуулж хийх зүйлийнхээ тухай эргэцүүлж өөрийн гэсэн философитой болдог. Монголчуудын хувьд буддын ухаан нь амьдралын гол философи болсон хэдэн зуун жилийн түүхтэй бөгөөд бид суу билигт хутагт хувилгаадтай, гайхамшигт эрдэм чадалтай лам нартай байсан. Харамсалтай нь өнөөгийн монголчууд оюунлаг амьдралыг эрхэмлэж сэтгэлгээг хөгжүүлэх нийтлэг эрмэлзэл багатай байна. Бид бүхэлдээ хэрэглээ, мөнгө, худал хуурмаг, бухимдалд дийлдэн, явцуу, хязгаарлагдмал, эрх чөлөөгүй байх шиг санагддаг. Иймээс ч ихэнх хүмүүс буддын ухаанд шашин, сүсэг бишрэл талаас нь илүү хандаж, цаад философи, гүн гүнзгий утга агуулгыг нь орхигдуулж, жинхэнэ үр шимийг хүртэж чаддаггүй. Хүн гэж юу юм, би гэж хэн юм, бид яаж үргэлжид жаргалтай байх вэ, яагаад хүн уурладаг, яагаад зовдог, орчлон ертөнцийн мөн чанар юу болох гээд маш олон асуултад хариулах завдалгүй, урсгалаараа амьдардаг. Зөвхөн харагдаж байгаа зүйл төдийг үнэн хэмээж, бодит байдлыг маш явцуу хүрээнд ойлгодогоос хүчирхийлэл, мунхаглал, омог дээрэнгүй, гадуурхал, айдас, шунал зэрэг нь бидний дотор оршиж, хүмүүсийн сэтгэл, үзэл бодол, ёс суртахуун асар бохирджээ. Дээр өгүүлсэнчлэн, үнэндээ хүн амьтнаас ялгарч чадаж байна уу гэж асуумаар санагдах үе олон.     ekh survalj :hesyychoiutanblog.