Поэты Николай Степанович Гумилев (слева) и
Анна Андреевна Ахматова (справа) с сыном Львом (в центре).
Аав Гумилев нь:
Оросын сурвалжит тайж
Гумилев хэмээх овогтон
Орох буцах хорвоогийн мандсан жаргасан наран
Ээтэн гутлын хоншоороор дэлхийн бөмбөрцгийг өшигчин
Ээрэм талын хүлгээр эцсийн далайг зорьсон
Миний өвөг дээдэс хөх монголын нүүдэлчин
Эрхэм хүндэт ноёд, хатагтай нарын үдээс хойшхийн амгаланг айлтгая.
1970-аад он. Москва хотноо олон улсын түүхчдийн их хурал хуралдаж, шувтрагаар нь нижгэр цайллага болжээ. Хуралд оролцсон манай нэрт доктор Сэр-Оджав, Нацагдорж нар алдарт монголч Гумилевтай тэнд уулзан, их эрдэмтэнтэй нүүр тулан учирсандаа олзуурхан баярлаж үг хэлэлцэн байх цаг дур академич Рыбаков гэгч тэдэн рүү хүрч ирсэнд Гумилев гэнэт
-За их Чингисийн төлөө хундагатайгаа тогтоочих уу? гэвэл Рыбаков академичийн царай барсхийж
-Би Чингисийн төлөө уухгүй хэмээн эгдүүцвээс Гумилев дор нь эргүүлж
-Тэгвэл ах дүү Монголын ард түмний төлөө тогтоочихье гэхэд цаадах нь дуртай ч дургүй ч уучихжээ. Чингэхэд нь Гумилев
-Өөрөө юмыг ургуулан сэтгэж урьд ч чаддаггүй байсан, одоо ч чаддаггүй хэвээрээ юм байна. Чингис, Монгол хоёр чинь нэг юм. Өөрөө Чингисийн төлөө уучихлаа шүү дээ гэж давсанд Рыбаков хилэнгийн оч нүднээсээ шидэн хар цагаан дуугүй эргээд явчихсан гэдэг. Энэ бяцхан түүхийг Сэр-Оджав гуай над их л бахархангуй ярьж билээ. Нацагдорж гуай ч “Чингисийн цадиг” номдоо цухас дурдсан нь бий.
70-аад оны тэр үед Чингисийн төлөө хундага өргөнө гэдэг манай хоёрын хувьд санаанд багтамгүйгээр барахгүй сүнс нь зайлмаар байсан ч байж магадгүй. Гэвч Лев Николаевич Гумилевын хувьд гэвэл…1921 онд яруу найрагч эцгийг нь хувьсгалын эсэргүү хуйвалдаанд оролцсон гэж хилсээр буудан хороосон. 40 оны эцсээс яруу найрагч эхийг нь “Звезда”, “Ленинград”, сэтгүүлийн “хэрэг”-ээр өчнөөн жил хэлмэгдүүлсэн. Гумилев өөрөө зөвлөлтийн ГУЛАГ хэмээх тамын ёроолд хоёр ч удаа “бараалхаж”, 14 жил аймшиг гамшиг хоёрыг биеэр амссан. Учир иймийн тул хэл аманд өртөхөөс болгоомжилмоор. Гэвч насаараа үнэнийг эрэлхийлсэн, тэр эрсэн үнэнээ олсон эрдэмтэн уг үнэнийг хэлэхээс даан ч хотойхгүй байжээ. Тийм ээ Ленинградын их сургуулийн түүхийн ангийн оюутан байсан Гумилевыг
Цустай савхин гутлын улан доор
Тусгай албаны хар тэрэгний дугуйн доор
Зэм буруугүй орос орон амь тэмцэн тийчилж
Зэвхий үхлийн одод дээрээс ширтэж байсан (Анна Ахматова) 1938 онд барьж, Дотоод явдлын Ардын комиссар нарын Онцгой зөвлөлгөөний ялын тогтоолоор 5 жил хорихоор заасан юм. Биеийг хорьж болно бодлыг хорьж үл болъюү Махан бодлыг хашиж болно Мэргэн ухааныг хашиж үл болъюү. Түүх чингэхдээ түрэг монгол ард түмний түүхийг мэргэжил болгон сонгож аваад хориод онд буриад монголын нэрт соён гэгээрүүлэгч Жамсрангийн Цэвээнээр ном заалгаж байсан, шоронд багштайгаа зэргэлдээ өрөөнд хоригдож байгаад дахин үл учрах гашуун хувь амссан. Гумилевын бодлын шижим шоронгийн хавчиг өрөөний дөрвөн хананд огтхон ч баригдалгүйгээр дөрвөн их далайн гүн дэх элчилгүй уудам дайдад
Одтой тэнгэр
Орчиж бүлгээ
Олон улс булха бүлгээ
Орондоо үл орон
Олзлолдон бүлгээ мянган оны хэрэг явдлын мухар бүрийг нэгжин, эдгээр ард түмний мандаж сэргэсэн хийгээд заримынх нь мөхөж үгүй болсон учир жанцанг эрэн эрэн тэмүүлвэй. “Өөрийг минь яах бол гэж бодохоосоо эрдмийнхээ ажлыг бодож байсаан” гэж хожим нь Гумилев шоронд байснаа дурссан билээ. Угсаатан гэдэг хаанаас бий болдог, яагаад алга болдог байна вэ?
“Финик македон этрус гэж байсан одоо алга. Франц, Англи, Испани гэж байгаагүй. IX зуунд л үүссэн учир нь юундаа байна.XIII зуунд сая хүрэхгүй монгол хоёр сая таван зуун мянган тангад, наян сая хятад, хорин сая хорезм, хорь орчим сая зүүн европынхныг яаж дийлэв?” гэсэн асуултын хариуг бийр бэх нийлүүлсэн бичмэл түүхээс олж ядахдаа бясалган хийсвэрлэх билиг оюуныхаа чадлаар байгалийн ухаанаас асууж гарвай.“Эрвэл олдог” гэсэн монгол цэцэн үг бий билээ. Янз янзын үг саатан хүчирхэг хүчирхэг гүрний үүсгэж чаддаг жигтэй өөрчлөлт хүний идэвхжилд гардагийн шалтгаан юу вэ? “Хань минь булшинд, хүү минь шоронд” гэж Ахматовагийн халаглан гашуудан бичиж байх үес Гумилев түүхнээ ул мөрөө үлдээдэг аливаа үйлийн үндэс нь адбиш зорилгод хүрэх гэсэн хүний оргилсон тэмүүлэл байна гэсэн гаргалгааг эргэцүүлсээр эргэцүүлсээр хийжээ. Чингээд хүний адбиш зорилгод хүрэх энэ эрмэлзлийг “пассионарность”(оргилсон хүсэл гэсэн латин үг) буюу оргилол хэмээн өөрөө нэрийдсэн авай.
1944 онд ялынхаа хугацаа дуусгасан Гумилев сайн дураараа фронтод явж исгэрэх сум, дэлбэрэх бөмбөгийн дундуур Берлин хүрч, буцаж ирэнгүүт их сургуулийн бүх шалгалтыг урьдчилан өгч их сургуулиа дүүргээд 1948 онд “Түрэгийн анхны хаант улсын улс төрийн тодорхой түүх” сэдвээр дэд эрдэмтний зэрэг алга урвуулахын адил хамгаалж харамсалтай нь дэд эрдэмтний дипломоо авч амжаагүй байтлаа “Звезда”, “Ленинград” сэтгүүлийн тухай Ждановын тогтоолын дараагаар гарсан хомроголон баривчлах их давалгаанд “улс төрийн талаар найдваргүй этгээдийн хувиар” дахин өртөв. Энэ удаа Сталины ГУЛАГ-аар бүтэн найман жил дамжин хоригдов.
Чийгт гянданы дөрвөн хананы дотор суугаа Гумилевын үл дуусах бодлын түүдэг дахиад хөрстэй этүгэн хөрвөж, гүр улс булха болж, хөнжилдөө үл хэвтэж, хөнөөлдөн тэмцэж байсан гурван мянган оны буман эхтэй хэрэг явдлын түүх хийгээд амь судлал, газар зүйн түмэн сурвалжтай үзэгдлийн ээдрэн мушгирсэн жимээр хөврөн “оргилол” гэдэг маань юу билээ гэж хайн хайсаар нэгэн өдөр нүдэн чинээ сараалжит цонхоор чулуун шалнаа ёлтойн тусах нарны гэрлийг харахдаа “оргилол” гэдэг чинь эрчим хүч байна шүү дээ” гэж тархинд нь гялсхийсэн авай. Санамсаргүйн диалектик! Санамсаргүйгээс хичнээн том нээлт гарсныг тоочиж барна гэж үү? Тоймтойгоос нь дурдахад их физикч Ньютон цэцэрлэг дотуур явж байгаад толгой дээрээсээ алим унахад газрын татах хүчний хуулийг нээсэн гэдэг. Мендлеев химийн махбодуудыг үелүүлэн байрлуулж байна гэж зүүдлээд түүндээ дулдуйдан химийн үелэх тогтолцоог нээсэн гэдэг. Марксист философт санамсаргүйг шинжлэх ухааны дайсан гэдэг боловч санамсаргүй нь харин ч шинжлэх ухааны нөхөр болдог гэдэг нь дээрх болон бусад олон нээлтээс тодорхой билээ. Гэвч энэ тухай үл хадууран өгүүлэхэд Гумилев яг тэр үед чухамхүү ямар эрчим хүч вэ? гэдгийг хараахан мэдэхгүй байлаа.
Гумилевын хоригдож байхдаа “Хүннү”-гээ өөрийн аргалж олсон хийгээд нөхдийнхөө өгсөн цаасны өөдөс дээр бичиж эхлэв. Их талын алдартай энэ ард түмний тухай тэр гар бичмэлээ Гумилев суллагдталаа хадгалж чадаад 1956 онд Ленинградад авчирч 1960 онд тусгай ном болгон хэвлүүлсэн юм. Гумилев түрэгийн түүхийн хэрэглэгдэхүүнээ маш түргэн нэгтгэн дүгнээд 1961 онд “YI-VIII зууны эртний түрэг” гэсэн сэдвээр докторын зэрэг хамгааллаа. 1965 онд Гумилев В.И.Вернадскийн “Дэлхийн шим мандлын химийн бүтэц” номыг дөнгөж гаргаад байхад нь уншиж угсаатны ааг хүчийг оргилуулдаг тэр эрчим хүч юу вэ? гэдэг асуултынхаа хариуг олсон авай. Тэр бол шим мандлын амьд бодосын биохимийн эрчим хүч байлаа. Чингээд Гумилев угсаатан бүрэлдэх оргилолын онолоо боловсруулж эхэлсэн билээ. Энэ нээлтийнхээ тухай манай их эрдэмтэн Ринченд бичиж сэтгэгдлээ хуваалцсан байдгийг дурьдахад юу нь илүүдэх билээ. Харин ч бахархалтай болой. Шуурга шуурах, мөсөн нураг болох, газар хөдлөх нь дэлхийн газар зүйн бүрхүүлийн хэсэг болж байдаг. Энэ бүрхүүлийн бүрэлдэхүүнд чулуун мандал, усан мандал, агаар мандлын зэрэгцээгээр шим мандал ордог бөгөөд түүхэн хугацаанд үүсч алга болж байдаг угсаатнаас бүтсэн хүн мандал уг шим мандлын хэсэг нь болж байдаг. Дэлхий нарны эрчим хүчийг хамгийн их хэрэглэдэг. Энэ эрчим хүчийг ургамал хуримтлуулан авч ургамлыг амьтан идэж, нарны эрчим хүч дэлхий дээр буй бүх амьтны мах цусанд шингэдэг. Үүний зэрэгцээгээр дэлхийн дотоодод болж байгаа задралын эрчим хүч гэж байна. Бас сансарын уудмаас ирж байгаа эрчим хүч гэж бий. Орчлон хорвоогийн энэ эрчим хүч нь шим мандлын хөгжлийг тодорхойлж байдаг бусад хүчин зүйлийн адил бидэнд нөлөөлж байдаг. Энэ гурав цогцдоо шим мандлын амьд бодосын биогеохимийн эрчим хүч болж угсаатан бүрэлдэх үйл явцад нөлөөлдөг. Түүхийн урт хугацаанд шим мандлын бодос биохимийн эрчим хүч, нарны идэвхижлийн өндөр намаас шалтгаалан жигд бус үйлчилж байдгаас онд ондоо үед өөр өөр газар нутагт угсаатны зан байдал ч хувирч байдаг. Угсаатан үүсч байгаа тодорхой шатанд оргилын түлхцийн үрээр тодорхой хүмүүс тэр эрчим хүчийг ердийнхөөс илт элбэгээр шингээн авсанаар ааг хүч оргилон ирдэг байна. Тийм хүмүүсийг оргилуун хүмүүс гэдэг. Ийм хүмүүс хуучин байдлыг өөрчлөх гэж тэмүүлдэг тэгж өөрчлөх чадвартай байдаг. Тэд илүүдсэн эрчим хүчээ нийгмийн зэрэг дэвийн бүх түвшинд овог нэгтнээ зохион байгуулах, удирдахад зориулж зан байдлын шинэ загварыг боловсруулан үүнээ бусаддаа тулган хүлээлгэсээр угсаатны шинэ тогтолцоог бий болгодог байна.
Гэвч угсаатны оргилолын түвшин нэг янзаар байгаад байдаггүй. Угсаатан үүсээд хөгжлийн хэд хэдэн шатыг туулдаг. Нэгдэх шат нь оргилолын түлхэцээр үүссэн угсаатны өрнөлийн үе болно. Энэ үед угсаатны өөр өөр бүлгээс оргилох эрчим хүчээр нягт барилдсан цогц нэгдэл үүсч нутаг дэвсгэр ойр ард түмнээ өөртөө нэгтгэн тэлнэ. Чингэж угсаатан үүсдэг. Хоёрдах шат нь оргилолын туйлдаа хүрэх шат. Энэ шатанд хүмүүсийн цогц нэгдэл үүсгэх эрмэлзэл нь нэгэнт үгүй болоод байдгаараа л байхыг хүсэх болдог. Энэ учраас дотооддоо өрсөлдөн тэмцэх явдал их гардаг. Үүнээс болж угсаатны хөгжил хэсэг саатдаг. Үүний дараагаар угсаатны оргилох ааг аажмаар багасна. Энэ үед иргэний дайн ч үүсч мэднэ. Үүнийг хугарлын үе гэж нэрлэж болно. Харин соёлын өрнөл нь оргиллын өрнөлтэй давхацдаггүй харин бууралттай тохирдог. Энэ шат цус урсгаснаар дуусаж тогтолцоо өөрөөсөө илүүдэл эрчим хүчээ гаргаж шидээд нийгэмд тэнцвэр тогтдог. Угсаатан олж авсан үнэт зүйлсийнхээ ачаар зөнгөөрөө аж төрж эхэлнэ. Оргилол аажмаар барагдаж, тогтолцоонд эрчим хүч багасаад нийгэмд оргилсон хүсэлгүй хүмүүс, субпасионарий зонхилох байрыг эзэлж аваад тогтож ядан байдаг оргилууд хүмүүсийг төдийгүй ажилсаг төгөлдөр хүмүүсийг ч утсгахыг зорьдог. Чингээд баларшин харанхуйших үе эхэлж хаа л бол хэрэглээний сэтгэлгээг гол болгосон үлбэгэр аминч хүмүүс ноёрхно. Оргилсон хүсэлгүй хүмүүс үнэ цэнэтэй бүхнийг идэж уугаад барсны дараа угсаатны хөгжлийн сүүлийн шат эхэлж угсаатан түүхэн уламжлалынхаа тухай дурсамжийг л хадгалж үлдэнэ. Энэ үед хүмүүс аугаа их санаа сэдэхээсээ бэртэгчин байдлаар амар жимэр суухыг л эрхэмлэнэ. Оргилолын ээлжит түлхцээр л хөгжлийн шинэ орчил эхэлж болох боловч энэ нь өвгөрсөн угсаатныг шинэчилж чадахгүй гагцхүү угсаатан үүсэх ээлжит үйл явцыг үүсгэнэ.
Чухамхүү энэ орчлын ачаар л хүмүүн төрөлхтөн газар дэлхий дээр оршсоор буй ажээ. Энэ аваас Гумилевын түүх, амь судлал, газар зүй гэсэн гурван ухааны солбицол дээр хийсэн гарамгай нээлт даруй мөн. Өдгөө үүнийг түүнийг хүлээн зөвшөөрөхгүй байсан Орост нь ч өөрийн эрхгүй хүлээн зөвшөөрч эхлэв шүү. Оросын Ерөнхийлөгч Владимир Путин Гумелвын төвд хэдхэн хоногийн өмнө зочлож хэлсэн үгэндээ: “Оросын ирээдүй үндэстний хүсэл зоригоос, Лев Гумилевын хэлсэнчлэн, ард түмний оргилолоос” шалтгаалах болно” гэжээ. Энэ үг олон улсад дуулиан тарив. Гумилев үг онолоо Евроазийн элчилгүй уудам дахь олон угсаатны үүсч, мөхсөн түүхэнд тулгуурлан нээснийг нь молхи би үл үгүйсгэвч, чухамхүү монголчуудын түүх түүнд гол сурвалж нь болж өгсөн гэдгийг дурдан хэлэх нь зүйтэй гэж бодож байна аа. Энэ тухайтад өгүүлсү.
XII зуунд монгол түмний удамшлыг хөндсөн өөрчлөлт гарч байгаль цаг уур ч таатай сайхан хувирснаар тэд шим мандлаас элбэг эрч хүчийг шингээн авах чадалтай болж зан байдал нь өөрчлөгдөж эхэлжээ. Тэгэж ааг хүч оргилсон хүмүүс нь Чингис, түүний хөлөг баатрууд байлаа.
Ганц овгоо л шүтэн бэртэгчин байдлаар амьдарч байсан талын язгууртны дотор багтаж шингэхээ болиод овгоосоо ойж гарсан тэр гань галзуу баатруудыг Гумилев “урт дурын хүмүүс” гэж нэрлэсэн юм. “Урт дурын хүмүүс”-т Чингис ч багтаж байв. “Урт дурын хүмүүс” нийгмийнхээ байдлыг өвлөж авсангүй, харин өөрчлөх оргилсон хүсэлтэй байлаа.
(“Цэцэлсэн шастир”) Өөр өөр овогт багтаж байсан “урт дурын хүмүүс” нь өөрийн язгууртнуудын овгийнхоо тогоонд чанагдан, хувиа борлуулж довоо шарлуулж байдаг бэртэгчин ёсыг эвдэхийг зорьж, өвөр хоорондоо нэгдээд урьдын байдлаа хэвээр хадгалах гэсэн тэднийг нуга дарж ,түмэн олноо соронзон гүр мэт өөртөө татаж нэгтгэснээрээ мөхөж эхэлж байсан Монголыг аварснаар барахгүй дэлхийн талыг эзлэхийн эхийг тавьжээ. “Урт дурын хүмүүс” буюу оргилуун хүмүүсийг Гумилев “хүчил төрөгч” гэж нэрлэсэн нь тийм учиртай.
Монголчууд харгис хэрцгийдээ буюу бусад ард түмнийг боолчлох гэсэндээ дэлхийн талыг эзэлсэн үү? Гумилев “үгүй” гэж нуталжээ. Дайсан өөрөөс нь аль болох хол байх ёстой гэж монголчууд үзэж байлаа. Иймээс дайсныг хилээсээ аль болох холдуулах ёстой. Монголчууд өөрийн ясны дайсан мэргэдийг хөөсөөр Алтай давуултал Иргиз нутагт мэргэдийг зочин мэт тосч авсан половчууд монголчуудыг тосон байлдаад дийлдэхдээ өөрийн холбоотон Оросруу ухарч, Орос Половчуудыг өмөөрсөн юм. Гэвч “Монголчууд Оросуудыг хөндсөнгүй, тэдэнтэй зууралдахыг хүссэнгүй” (“Хар домог”). Зүрчид хятад хоёр монголчуудын цусан өшөөт дайсан. XI, XII зуунд зүрчид монголын зоригт удирдагчдыг хятадад аваачин гадсанд шорлож, араатнаар бариулж залуусыг нь хятадын боолын зах дээр худалдаж, эмс охидыг нь язгууртны шивэгчин татвар эм болгож байсан болохоор Чингис Зүрчид, Хятад хоёртой байлдаж, тэднийг аюулгүй болгох нь зүйн хэрэг байсан. Иймээс Чингисийн аян дайн бол Монголоо, монголчуудаа аврах ариун дайн байжээ. Цөөн монгол өөрөөсөө хавьгүй хүчтэй, хавьгүй олон дайсныг ялан дийлээд байсны учрыг ааг хүч оргилох үйл явцаар Гумилев чингэж тайлсан билээ. Дараа нь чухамхүү жижиг хаадын өвөр хоорондын олон жилийн дайн тулаан тэдний бие биеэ хөнөөж дайсагнаснаас оргиллын туйлыг үзэж болно. Эдний хядалдаан баахан намжсаны дараа Монголд соёлын сэргэн мандлын үе эхэлж өдгөө дэлхийг шагшуулж байгаа Занабазарын бүтээл гарч “Ганжуур”, “Данжуур” гэсэн их хөлгөн судрыг монгол хэлээрээ орчуулж монгол бичгээрээ барлан хэвлэж байсан нь ч Гумилевын онолыг батлаж байна.
Угсаатан бүрэлдэх хэвийн явцыг өөр овгийн түрэмгийлэл тасалчихгүй бол угсаатан оргиллын түлхэцээс аваад бүрэн мөхтлөө 1500 орчим жил насладаг гэж Гумилев тооцоолоод (“Урусээс Орос хүртэл”) “Өдгөө Монгол угсаатан “алтан намар”-ынхаа тогтонги шатанд, хүннү нарыг дайрсан шиг гаднын гай тотгор дайрч л монголын хөгжлийг тасалдуулахгүй бол соёл иргэншил нь барагцаагаар 300-400 жил цэцэглэн хөгжихөөр байна” (“Евроазийн түүхээс”) гэсэн юм. Гумилев ёрлолоо гэж дургүйцэх нь бий. “Угсаатан үүсч, мөхөх зүй тогтлыг юу ч өөрчилж чадахгүй” (“Түүхэн үе дэх угсаатны газар зүй”) гэхэд нээрээ сэтгэлээр унамаар ч “угсаатан алга боловч хүмүүс үхдэггүй шинэ угсаатны бүрэлдэхүүнд ордог. Бидний дотор скиф, хүннү, шумерийн үр сад явж л байгаа хоёр мянган жилийн тэртээ гэхэд англи, дани байхгүй болох боловч огт танигдашгүй болтлоо өөрчлөгдсөн тэдний үр сад нь байж байх болно” гэснийг уншихад жамтай юм жамаараа болохоос яах вэ гэсэн сэтгэл өөрийн эрхгүй төрнө. (“Евроазийн түүхээс”).
Бидний хойч үе гэж бий билээ. Тэд маань угсаатныхаа насыг гүйцэд л наслах ёстой. Гумилев бичихдээ хар салхи тавих, газар хөдлөх, уулын нураг буух зэрэг залж жолоодох аргагүй олон үзэгдэл бий. Эдгээрийн гамшигаас бүрэн урьдчилан сэрэмжилж болохгүй хамгаалж болдог. Ийм учраас цаг уур судлал, газар хөдлөхийг судлах ухаан, геологи, ус судлал гэж байдаг билээ. Угсаатны судлал эдгээр ухаантай л адил юм. Энэ ухаан угсаатны хөгжих зүй тогтлыг өөрчилж чадахгүй ч юу үйлдэж байгаагаа мэдэхгүй хүмүүсийг сэрэмжлүүлж чадна” (“Түүхэн үе дэх угсаатны газар зүй ”) Учир иймийн тул үр сад маань наслах 300-400 жилдээ “эрчим хүчийн хуулиар нэг эрчим хүчнээс нөгөө эрчим хүчиндээ шилжихдээ” буюу шинэ угсаатан үүсгэхдээ монгол нэрээ хадгалан цааш хөгжихөд нь өнөө үеийнхний хариуцлага даан ч их гэдгийг бодоосой.
“Аль ч угсаатанд өвгө, чингэхдээ хэд хэдэн өвгө байдаг” (“Урусээс Орос хүртэл”). “Монголчуудын өвөг нь хүннү, сармат, сяньби” (“Хар домог”). XX зууны сүүлч үеийн монголчууд ямар тэнэг байсан юм бэ, наснаасаа урьтаад амиа хорлочихсон юм билээ гэх юм уу гадаадын мангасын аманд толгойгоо өөрснөө шургуулчихсан байх юм гэж хойч үеийн шинэ угсаатандаа үгүй ядахад хэлүүлэхгүй байхсан даа.
Үүнийг үл өгүүлэн өгүүлэхэд шоронгоос суллагдсаныхаа дараа ч Гумилев оргилолын онол, Чингист өгсөн үнэлгээгээрээ зөвлөлтийн түүх судлалын загварт баригдсан сэтгэлгээг зад татсанаараа коммунистуудын хар дансанд “хадаастай” байсан юм. “Угсаатны үүсэл, Дэлхийн шим мандал”, “Байгаагүй орны эрэлд” хоёр ном нь сэдвийн шинэ өгүүлэмжийн зоригоороо коммунист хэвээр сэтгэдэг их үндэсний дээрэнгүй үзэлтнүүдийг цочоосноор барахгүй уур унтууг нь хөдөлгөж хилэн хорслыг нь бадраасан билээ. Гумилев газар зүйн ухаанаар хоёрдох докторынхоо зэргийг гялалзтал хамгаалахад эрдмийн зэрэг цол олгох комиссын нэг хүнд сурталтан “Та түүхч юм уу, газар зүйч юм уу?” гэсэн хөгийн асуулт тавиад хоёрдох докторынх нь зэргийг олгосонгүй. “Угсаатны үүсэл, Дэлхийн шим мандал” гэдэг “насны ном” нь нууцхан хэвлэгдээд бүх холбоотын шинжлэх ухаан, мэдээллийн хүрээлэнд хав дарагдсан ч тэндээс үе үехэн ганц нэгээр алдагдаж үнэ нь хар зах дээр хадахад Гумилев их бахархдаг байсан гэдэг. Гумилев “Владимирская” метроны ойролцоо нийтийн байрны умгархан өрөөнд сууж байжээ. Их эрдэмтэн нэгэн ярилцлагадаа “академич Ринчен Ленинградад намайг гэнэт эргэж ирснийг санахад дандаа сайхан байдаг. Түүний дорнын тансаг хувцас, цог заль төгс царай, намба төгөлдөр алхааг үзэхдээ манай байшингийнхан цөмөөрөө гайхан бахдаж, энэ гайхамшигтай хүнийг харах гэж цонх хаалгаараа шагайж байлаа. Б.Ринченг явсны сүүлээр тэр ч байтугай байрыг минь” сайжруулж өгье гэснийг би хэлэх ёстой. Монголын эрдэмтэн миний ажил амьдралд ингэж л ач тус өгсөн дөө” гэж бахархан дурссан нь бий. Чухамхүү байрыг нь сайжруулах амандаа оросууд хүрсэн юм билээ. Чингэхдээ Ринчен докторын тэгэж очсон нь Чингисийг магтсан гэж Зөвлөлтдөө муучлуулж, тэр ч байтугай Монголд сайн хэлэгдэхгүй байсан түүний дүрэлзсэн сэтгэлийн нь бөхшгүй галд нэмсэн шар тос болжээ гэж түүний өгүүлснээс өлгөн хэлж болох мэт.
Тухайлбаас Москвагийн улсын хүчирхэг болоход монголчууд л тусалсныг өгүүлсэн “Байгаагүй орны эрэлд” номоо 1970 гаргаснаас нь хойш түүний бүтээлийг арван таван жил хэвлэсэнгүй. Гагцхүү 80 хэдэн оны дундаас л эрдэмтнийг ад шоо үзэхээ больсон. Гэхдээ Гумилев амьдралынхаа сүүлчийн жил л академич болсон, чингэхдээ Оросын шинжлэх ухааны академийн биш, байгалийн ухааны академийн академич болсон билээ. ОШУА-д шинэ хүмүүс орсон боловч бас л атгаг үзэлдээ автаад түүнийг үнэлж чадаагүй.
Оросын их эрдэмтний гайхамшигт нээлтээ хийж, сонирхолтой бүтээлээ туурвиж байсан нөхцөл ийм бөлгөө. Гэвч ямар ч хатан зоригтныг нугалж чадах харанхуй тамд ч, хавчлага хяхлагын дунд ч Гумилев монголчуудыг хамгийн харгис хэрцгий, догшин түрэмгий гэж харуулдаг түүхийн хэвшмэл ойлголтыг анх удаагаа орь ганцаар сөхөн эсэргүүцсэнээрээ зөвлөлтийн үндэсний дээрэнгүй үзэлтнүүдийг өөдөөсөө босгосон боловч Монголыг үзэх үзлээ шинжлэх ухааны үндэстэйгээр нотлон баталж, монголын ард түмний өмнө гандан бууршгүй гавьяа байгуулсан юм. Чингис хааныг зэрлэг бүдүүлэг дээрэмч нүүдэлчдийн толгойлогч, улс түмнийг хөнөөн устгасан харгис догшин байлдан дагуулагч гэж харийнхан байдгаараа батлан монголчуудыг доромжилж, монголчууд нь тэдний ам даган донгодоод өөрсдийгөө доромжилж байсан тэр үед Гумилев монголчуудын хувьд “Их өвгийнхөө онгодыг хүндэтгэнэ гэдэг алтан нарыг харж задгай галын илчийг мэдэрч, цэцэгсийн анхилуун үнэрийг үнэрлэж байхтай л агаар нэгэн” гэж бидэнд сануулж байсаан. Орос хүн Монгол улсыг тэгтлээ сонирхож, олон зуун жил орос европынхонд нүд үзүүрлэгдсэн Чингисийн тухай шинжлэх ухааны үнэнийг олох гэсэн нэгэн үзүүрт сэтгэлийг яагаад чин барив аа? Өөрөө энэ асуултад “Би бол эрдэмтэн хүн!” гэж омог бардам хариулсан. Үүнээс өөр бас нэг учир байжээ гэж молхи би мунхагладаг.
Аав Гумилев нь:
Оросын сурвалжит тайж
Гумилев хэмээх овогтон
Орох буцах хорвоогийн мандсан жаргасан наран
Ээтэн гутлын хоншоороор дэлхийн бөмбөрцгийг өшигчин
Ээрэм талын хүлгээр эцсийн далайг зорьсон
Миний өвөг дээдэс хөх монголын нүүдэлчин
Мэлмий алдрах говийн цалин цагаан туургатан
гэж шүлэглэжээ. Ээж Анна Ахматова нь: “Эмээ ээж Анна Егоровна Мутавалаг маань дурсаж намайг Анна гэж нэрлэсэн юм. Эмэг ээжийн маань ээж бол Чингисийн алтан ургийн хүн, татарын ханы охин Ахматова байсан юм. Миний өвгө Хан Ахматыг шөнө сацарт нь оросын хөлсний алуурчин алсан. Карамзины өгүүлснээр үүгээр Орост монголын дарлал төгсгөл болсон гэдэг. Энэ өдрийг их баярт үйл явдлын дурсгал гэж үздэг юм билээ” гэж дурсчээ. Хүү Гумилев “… Бидний сэтгэлийн мухарт өнгөрсөн үеэс заавал нэг юм хадгалагдаж үлдсэн байдаг юм” гэжээ. Чингэхлээр “сэтгэлийн мухарт” нь үлдсэн юм буюу цохилох зүрх, лугших судсаар нь булигласан монгол цус түүнийг XIII зууны үеийн монголчуудын тухай үнэнийг өгүүлэх зүгт өөрийн эрхгүй хөтөлсөн биз ээ. Чингэхдээ Гумилев жинхэнэ эрдэмтэн хүн байсан учраас Чингисийг өмөөрөхийн тулд л өмөөрсөнгүй, чухамхүү гурвын гурван ухааны солбицлоос олсон шинжлэх ухааны онолын үндсэн дээр Монголын түүхэн ёстой үнэнийг нотолсон юм. Чингэж их эрдэмтэн Лев Николаевич Гумилев (манай эрдэмтэн Ринченд захидал бичихдээ Лев гэдэг овгоо монголчилж Арслан гэдэг байсан) монгол угсаатан, ер дэлхийн нийт угсаатны хөгжих цагийн жамыг тодруулаад өөрөө цагийг эзлэн хальсан билээ. Өөрөө оргилуун хүний хувьд Гумилев “Бүхнийг сүйтгэдэг цагийн цаглашгүйг ялах хоёрхон юм буй. Нэг нь үхэхээс үл аюух алтан амь буюу” гэж хэлснээрээ л амьдарч, тэнгэр болохоосоо сарын өмнө “зайлуул, бусад хүмүүс өрөөлийн заавраар л бичиж байсан, би бол сэтгэлийнхээ дуудлагаар л бичиж ирсэн, тэгэхлээр би хамгийн азтай хүн” гэж эрдмийн сайн нөхөртөө бардамхан хэлсэнчилэн оргилсон хүслээ юунаас ч шантралгүй гүйцэлдүүлснийг үнэнхүү амьдын жаргалыг эдлэж дээ гэснээр цагийн жамыг тодруулагч цаглашгүй номч Гумилевын тухай товчхон илтгэлээ төгсгөе өө.
Анхааран чагнасанд гялайлаа.
Жич: Аким авхайн Туульс хайлдаг Уулс ном худалдаанд гарсан байгаа. Уул нээрээ ярьдаг юм уу гэж хүүхдүүд их хөөрхөн асуух юм билээ. Нээрээ л уулс бүрэн түүхийг хураан аав шиг ээж шиг зуун зуунд дүнхийж байдаг даа.
