Б.Дэнзэн: Улс орон маань нэг л эгзэгтэй үед тулж ирээд яах учраа олохгүй байх шиг байна
Нийтэлсэн: 2013-04-05 11:04:37
Монголын бичгийн мэргэн хүмүүн Бямбын Ринчен гуайн ач, дэлхийн шилдэг 10 палентологичийн нэг академич Р.Барсболд гуайн хүү Б.Дэнзэнг редакцийн зочноороо урьсан юм. Монголын шилдэг сэхээтэн гэр бүлийн удам дамжсан уран бүтээлч түүнийг уран барималч гэдгээр нь хүмүүс сайн мэднэ.
Үндэсний төв номын сангийн өмнөх Б.Ринчен гуайн хөшөө, ардчиллын алтан хараацай С.Зориг агсны хөшөө, Улсын их дэлгүүрийн урд байрлах “Битлз-бидний залуу нас” хөшөөг уран барималч Б.Дэнзэн бүтээсэн. Түүний гэр бүлийн хүнийг Ивана Гроллова гэдэг.
Чех Улсын иргэн, Монгол судлаач Ивана Гроллова өдгөө эх орноо төлөөлөн Монгол дахь Элчин сайдаар ажиллаж байгаа билээ. Сүүлийн хэдэн жилийн турш Европын орнуудад ирж очин амьдарсан Б.Дэнзэнгийн үзэл бодол үнэхээр сонирхолтой, ёстой л юм үзэж, нүд тайлсан хүний шинжтэй байсныг зориуд тэмдэглэн хэлэх хэрэгтэй.
Бас тэр гэр бүлийнхээ тухай болон өөрийнхөө тухай ярих тийм ч дуртай биш юм. Ярианы сэдэв нэг л мэдэхэд Монгол Улсын өнөөгийн төрх, цаашдын хөгжил дэвшил рүү хальтираад орчихно. Ингээд түүний яриаг уншигч Танаа толилуулья.
-Юуны өмнө манай сонины урилгыг хүлээн авч, хүрэлцэн ирсэн Танд баярлалаа. Таны өвөөг Монголын ард түмэн андахгүй мэднэ. Их зохиолч өвөөгийнхөө уран бүтээлтэй хэзээ, хэрхэн танилцаж байв?
-“Заан залуудай”, “Их нүүдэл” зэрэг романыг ямар учиртай бичсэн юм бэ гэж өвөөгөөс асуудаг байсан. Энэ бол чулуун зэвсгийн үе, Хүннүгийн үеийн эртний Монголтой холбоотой. Хүннү гэдэг чинь бидний өвөг дээдэс. ХХ зуунд улстөр, эдийн засгийн өөрчлөлт болж байсан болохоор олон зүйл алдагдсан байх.
Оронд нь шинэ зүйл орж ирсэн. Ер нь хаана ч тийм байдаг л даа. Латин Америкийг харахад ацтека, майяа зэрэг их том гүрэн байсан. Энэ том гүрнээс үлдсэн зүйл тун ховор. Ард түмэн нь испаниар ярьдаг болчихсон байх жишээтэй. Мөн христосын шашинтай болсон байна.
Гэхдээ үүнд нь ацтека, майяачуудын хэвт шинжийн шашны уламжлал байж л байдаг. Манайд ч гэсэн ийм л байсан. Өвөөгийн “Цогт тайж” кинонд л гэхэд монгол хүмүүсийн хоорондоо ярьж, харилцаж байгаа ч юм уу, Цогт тайжийг нас нөгчихөд бүгд малгай, дуулгаа өмсдөг зэрэг нь тэр үеийнхээ соёл, заншлыг илэрхийлээд байгаа хэрэг.
Тэгэхэд би энэ тухай өвөөгөөсөө асуусан л даа. Тэгэхэд өвөө “Манайд Европ, Оросын соёл нэвтрээд малгайгаа авдаг болсон. Үнэн хэрэг дээрээ Монголчууд нас барсан хүнээ хүндэтгэж өвч бүрэн хувцсаа өмсдөг байж” гэсэн шүү юм хэлж байсан.
Туул голыг гатлахдаа цэргүүд ус уучихаад духаа норгодог шүү дээ. Энэ үйлдлийг бас өвөөгөөсөө асуухад “Энэ чинь их эртний Энэтхэгийн ёс юм” гэсэн. Дөрөв, таван жилийн өмнө би Энэтхэгт очлоо.
Тэгээд Ганга мөрнийх нь хажууд зогсоод харж байхад үнэхээр усаа уучихаад духаа норгодог юм билээ. Ингээд бодохоор өвөөгөө 2000 гаруй жилийн өмнөх Энэтхэг, Латин Америк зэрэг улсын түүхийг судалж байжээ гэж бодсон.
-Нэгэн их хүмүүн хэлсэн байдаг. “Шашин, хэл хоёр адил юм” гэж. Тэгэхээр эх хэлээ дээдлэх нь шашныг тахин шүтэхтэй адил юм байна гэж ойлгосон. Та энэ тухай ямар бодолтой явдаг вэ?
-Би сүүлийн 20, 30 жил христосын шашинтай газар амьдарсан байна. Тэнд хараад байхад их л сонин зүйл ажиглагддаг юм. Оросын христосын
шашинтнуудаас католикууд нь, католикуудаас протестантууд нь өөр юм байна.
Ялгаагүй манай бөөгийн шашин, буддын шашин гэхэд л өөр өөр байдаг шүү дээ. Буддын шашинд там, диваажин гэсэн ойлголт бараг байдаггүй. Байсан ч тийм чухал биш. Шарын шашныг үндэслэгч нь Зонхова гэдгийг хүн бүр мэднэ.
Зонховагийн түүхийг судлаад үзэхээр Хөх нуурын эрэг дээр төрсөн байдаг. Тэнд нь Хятадаас хөөгдсөн христосын шашны хүмүүс амьдарч байсан байгаа юм. Эсрэгээрээ христосын шашинд там, диваажин гэдэг чухал байр эзэлдэг. Энэ сургаалаас нь Зонхова авчихсан байдаг.
Энэ юу гэсэн үг вэ гэхээр шинэ зүйл, шинэ ёс заншил бий болдог юм байна. Би өвөөдөө багадаа их загнуулдаг байсан л даа. Монгол үгийг буруугаар хэрэглэж, хэллээ гэж. Зарим үед Өвөрмонгол ч юмуу, Оросын Буриадад явж байхад өнөөдрийн бидний хэрэглэдэггүй үгийг хэлээд байдаг шүү дээ.
Жишээ нь, манайхан “бид нар” гэж ярьж байхад өвөрмонголчууд “мануус” гэж ярьдаг. Нэг талаасаа хэл, ёс заншлаа хадгалж байх ёстой. Нөгөө талаасаа хэл чинь бас хөгжөөд яваад байдаг юм байна л даа. Хэрэв бид XIII, X, V, III зууны Монголчуудтайгаа таараад ярих юм бол бие биеэ ойлгохгүй байх.
Халимагуудыг бид бараг ойлгодоггүй шүү дээ. Баруун Монголыг бол бага зэрэг ойлгоод байх шиг байгаа юм. “К” гэж ярьдаг. Хулан Цогт тайжид яагаад “Көк тэнгэр” гэж хэлдэг юм бэ гэж би өвөөгөөсөө асуусан. Тэгэхэд өвөө 1950-иад он хүртэл Хүрээний хүмүүс “Х”-г “К” гэж ярьдаг байсан гэсэн.
“Көөркөн күүкэн” гэж ярих нь байна шүү дээ. Тэгж байснаа нөгөөдөх нь гэнэт л “Хөөрхөн хүүхэн” болчихсон. Зарим зүйл дээр найз нартайгаа санаа нийлэхгүй үе гарна. Манай найзууд “Гоё хоол байна” гэж ярьдаг байхгүй юу.
“Гоё” гэдэг чинь гоо зүйн ойлголт шүү дээ. Гоё хүүхэн, гоё зураг байж болно. Манайх ч гэлтгүй бусад улс үндэстний хэл ч тийм болчихсон. Англичууд гэхэд л бүхий л сайхан, гоё зүйлийг “great” гээд яриад байдаг.
-Та олон жил гадаад улс оронд амьдарсан хүн. Эх орондоо ирээд удаагүй байна. Өнөөдрийн бидний амьдарч байгаа нийгмийг юу гэж дүгнэх бол?
-Өнөөдрийн амьдралыг харахад номтой, сэхээтэн хүн амьдардаг нийгэм биш. Өнөөдрийн энэ нийгэмд сэргэлэн хүн л амьдарч чадаж байна. Сэргэлэн хүн гэдэг нь хоншоор сайтай хүнийг л хэлээд байгаа юм. Голдуу бизнес дээр энэ нь илрэнэ л дээ.
Боловсрол гэдэг бол өөр зүйл шүү дээ. Үүнийг олон жил сурах хэрэгтэй. Соёл гэдгийг сарын дотор сурчихдаггүй. Миний бодлоор манай улсын сургууль, эрүүл мэндийн систем бүгд хуучирсан. Хэрэв би Ерөнхийлөгч ч юм уу, Ерөнхий сайд байсан бол бүх мөнгийг эрүүл мэнд, боловсролын салбарт зориулах байсан.
Эрүүл мэнд гэдэг чинь бидний, манай ард түмний эрүүл мэнд. Боловсрол гэдэг чинь манай хүүхдүүд, бидний ирээдүй шүү дээ. Япон, Өмнөд Солонгос, Швед, Норвеги, Сингапурын сургалтын системийг хараад бүр атаархдаг юм. Эд цаашаа хөгжөөд л яваад байгаа.
Хөгжөөд байна гэдэг чинь шинэ сургалт, сургалтын системдээ асар их мөнгө оруулаад байна гэсэн үг. Багш нараа курс, мэргэжил дээшлүүлэх сургалтад үргэлж хамруулдаг. Цалин нь ч хангалуун. Манайд бол жирийн залуу хэзээ ч багш болъё гэдэггүй л байхгүй юу.
Тэр багшийн цалингаар яаж амьдрах вэ. Сүүлийн үед өргөн хэрэглээний бараа бүтээгдэхүүний үнэ Лондоноос өндөр үнэтэй болчихоод байна. Тэгэхэд нэг сарын цалин хэдэн төгрөг байгаа билээ. Тэгэхээр хүн чинь өөр юм бодно доо. Юун тэр соёл, юун боловсрол.
Яаж амьд үлдэх вэ, яаж амьдрах вэ гээд л сэргэлэнтээд гүйгээд эхэлнэ. Телевиз асаахад Солонгосын хэдэн сериал л гараад байх юм. Хэрэлдээд л, уйлаад л... Би өөрөө телевиз нэг их үзээд байдаггүй. Үзвэл тоотой хэдэн суваг үзнэ. “Би-Би-Си”, “Си-Эн- Эн”, дотоодын чанартай хэдэн суваг эргүүлээд л болоо.
Ер нь боловсрол гэдгийг хүчээр нэвтрүүлдэг. Биднийг хүүхэд байхад багш өвдөхөөр бөөн баяр болдог байсан биз. Мөн Л.Н.Толстой, Б.Ринченг унш гэж хүчээр тулгана. Сайн багштай, эцэг эх нь жаахан ухаантай бол хүн юм сурна. Ингэж хүчээр сургахгүй бол хэн ч юу ч сурахгүй.
Маогли, Тарзан шиг л юм гүйж байна. Хажууд Орос, Хятад цаашилбал, АНУ, Япон байна. Бид нар нэгэнт чөлөөт зах зээл дунд гүйж байгаа болохоор өрсөлдөх ёстой. Өрсөлдөхгүй бол бидний газар нутаг дээр өөр хүмүүс орж ирээд амьдарчихна. Илүү сэргэлэн, ухаантай, харгис хүмүүс ороод ирнэ шүү дээ.
Хамгийн ойрын жишээ гэхэд л, арабууд байна. Тэд чинь пирамид барьж байгаагүй. VIII зуунд довтолж орж ирээд л эзэн суучихсан. Тэгсэн мөртлөө өөрсдөө пирамид босгочихсон юм шиг яриад байдаг. Эртний сайхан Грек гэдэг байсан бол дараа нь Византас боллоо.
Византас гэдэг чинь ерөнхийдөө слованиуд шүү дээ. Бас л VI-VII зуунд довтолж орж ирээд л грек хэлтэй болоод өөрсдийгөө грек гээд нэрлэчихсэн. Туркууд ч ялгаагүй, Монголоос гаралтай гээд байдаг. Царай зүсийг нь хар л даа. Хэзээ байтлаа монхор хамартай, сахалтай, европ царайтай монгол байсан юм бэ.
Туркийн түүхийг сайн судлах юм бол ихэнх нь эрлийз, хурлийзууд л байгаа. Иймэрхүү зүйлийг түрэгүүдэд ярихаар их дургүйцдэг юм. Бид ч ялгаагүй. Саяхан би нэг хүнтэй ярьж суугаад “Та чинь аль аймгийн, ямар омгийн хүн билээ” гэж асуусан чинь “Би цэвэр монгол” гэсэн.
Иймэрхүү юм ярихаар би гайхдаг байхгүй юу. Цэвэр, цэвэр гээд яваад байвал цус ойртоно биз дээ. Амьдарч байгаа газар нутгийнхаа гол мөрөн, уул усны нэрээр аваад үзье л дээ. Хэрлэн, Хөвсгөл, Сэлэнгэ... юу гэж байгаа юм.
Тэгэхээр биднээс өмнө энэ газар нутагт өөр овог аймгийнхан амьдарч байсан байгаа биз. Баруун монголчууд гэхэд л түрэг хольцтой. Буриадуудыг харах юм бол якут хольцтой. Халхууд гэхэд л аав нь төв халхынх, ээж нь дарьгангынх гэдэг ч юмуу. Өвөө нь баруун монгол байх жишээтэй.
Өөр, өөр дусал цусны хольцтой тулдаа бид өнөөдөр амьд яваад байгаа юм. Үүнээс биш цус ойртоод, маанагдуу болоод л дуусна шүү дээ, бид. Ямар ч улс, үндэстэн үлгэр домгоор амьдрах их дуртай юм билээ. Бид ч гэсэн тийм л ард түмэн. “Өө тэр муу хужаа. Тэр муу япон” гэж ярьдаг.
Хүмүүсийн дотор нь нэг ийм муухай зүйл байдаг юм байна. Чулуун зэвсгийн үеэс ч юмуу, араатан, сармагчин байхдаа тийм байсан байх л даа. Нэгийгээ алж идээд таардаг байсан.
Одоо ч гэсэн ийм зүйл байдаг шүү дээ. Ер нь өрсөлдөөн гэдэг энэ байх. Гэхдээ одоо нэгийгээ улаан цайм алахаа больсон ч гэсэн эдийн засаг, улстөрөөр алж байна.
-Эрүүл мэнд, боловсролын салбарт сэтгэл дундуур явдаг гэж ойлгож болох нь ээ. Энэ хоёр салбарын юу нь Танд тэгтлээ таалагдахгүй байгааг дэлгэрүүлж жаахан яриач?
-Манайд жаахан мөнгө төгрөгтэй хүний элэг, бөөр өвдлөө гэхэд гадаад уруу л гарч эмчлүүлдэг. Бүр боломжтой нэг нь Герман, Франц, Таиланд гээд яваад өгнө. Арай дөнгүүр нь Эрээн, Хөх хот, Бээжинд эмчлүүлдэг байх жишээтэй. Уг нь бол монголчууд Монголдоо л эмчлүүлэх ёстой юм.
Сургууль ч гэсэн ялгаагүй. Боломжийн амьдралтай найз нөхдийн маань хүүхдүүд бүгд гадаадад сурч байна. Тэгэхэд би америк, герман найз нарынхаа амнаас “Манай хүүхэд гадаадад сурч байгаа” гэж нэг ч удаа сонсч байгаагүй. Тэдний хүүхдүүд өөрийнхөө улсад л сурч байна.
Энэ чинь юу хэлээд байгаа юм. Бас л нэг эвгүй зүйл хэлээд байгаа биз. Бидний ирээдүй, хүүхдүүд эх орондоо л сурах ёстой. Сурч боловсрох бүх зүйл нь орчин үеийнх байх хэрэгтэй. Энэ бүх асуудал дөрвөн жилийн ч юмуу, нэг Засгийн газрын асуудал биш байх л даа.
Манай ухаантай хэдэн том дарга нар нийлж байгаад концепци гаргах хэрэгтэй, өөрсдөө чадахгүй бол гадаадаас хүн уриад гаргуулах хэрэгтэй. Хамгийн ойрын жишээ гэхэд л, Герман, Английн сургалтын систем байна. Бүр болохгүй бол ЮНЕСКО, НҮБ-тай ярих хэрэгтэй шүү дээ.
Уул уурхай, банк санхүү зэрэг салбарт өндөр цалинтай хэдэн нөхөр орж ирчихсэн сууж л байна. Явж явж бидний ирээдүй уурхай биш. Хамгийн гол нь тэр уурхайн баялаг дуусна. Хэн үлдэх вэ, нөгөө хэдэн монгол л үлдэнэ. Өнөөдрийн зарим залууг харахаар бүр ой гутмаар байдаг.
Юу ч мэдэхгүй, эс бөгөөс хагас дутуу мэддэг. Хагас дутуу мэдлэг гэдэг бол мэдэхгүйгээсээ аюултай. Юу ч мэдэхгүй хүн бол “Уучлаарай, би мэдэхгүй юм байна” гээд сууна. Харин хагас дутуу боловсролтой хүн бол “Би мэдээд байна” гэж бодоод яваад байдаг.
Хийж байгаа зүйл нь ч гэсэн хагас дутуу, үр дүн муутай зүйл болдог. Би заримдаа энэ хэдэн дарга сайдыг үнэхээр их өрөвддөг. Учир нь жижигхэн асуудлаа биелүүлэх, зохицуулах гээд явж байтал ард нь уул, овоо шиг том асуудал байгаад л байдаг.
-Зах зээлийн нийгэмд өрсөлдөж байж амьдарна гэсэн бичигдээгүй хууль үйлчилдэг. Өрсөлдөхийн тулд тухайн хүн боловсрох нь зүйн хэрэг. Гэхдээ өнөөдрийн Монголд ардчиллын үнэт зарчим, цаашилбал ардчилал байхгүй болчихсон юм шиг. Нэг л их уриалсан, лоозогносон хүмүүс байх юм. Та үүнд ямар хариулт өгөх вэ?
-Өнөөдөр үйлчилж байгаа зарим зүйл хуучин системдээ ажиллаж байсан байх л даа. Надад орос, чехословак, унгар олон найз бий. Тэд нартай яриад сууж байхад “1980-аад онд бүх зүйл нурж байсан. Зөвхөн эдийн засаг нурж байгаагүй” гэдэг. Миний нэг сайн танил байдаг юм.
Унгарын Социалист хөдөлмөрийн намын өндөр төвшинд ажиллаж байсан хүн. Янош Кадарын ойрын зөвлөх байсан л даа. 1982 онд шиг санагдаж байна, Унгарт түүнтэй уулзаад сууж байхад “Би Янош Кадар гуайд захиа бичиж байна. Бид нар ер нь баларч байна шүү гэдгийг хэлэх гэж.
Дэлхийн өрсөлдөөнд бут цохиулж байна гэдгийг тайлбарлах маягтай” гэж байгаа юм. Тэгэхээр нь би “Тэгээд яах вэ” гэж асуусан чинь “Ер нь бид нар чинь эдийн засаг, улстөрийн системээ солихгүй бол балрах нь байна” гэхэд нь “Та наад захиагаа Кадарт өгөх юм байна.
Кадар Таны захиаг хэрхэх бол” гэхэд “Үгүй яахав. Кадар миний захиаг Москва уруу явуулна” гэсэн байхгүй юу / инээв/. Түүний захиаг Москва үзсэн байх л даа. Зөвхөн Унгараас ч ийм утгатай захиа очоогүй байх. Чех, Польшоос бас захидал, янз бүрийн сигнал өгч байсан.
Тэгээд яахав оросууд бодож, ярилцаж, хэрэлдэж байгаад Михаил Горбачаевийг гаргасан байж магадгүй. “Чи залуу хүн байна. Жаахан өөрчлөлт хийчих” гэж. Гэвч мань хүний өөрчлөлт нь бүтээгүй л дээ.
-Таны өссөн орчны хүмүүс өнөөдөр олонхи нь улстөрч, урлаг соёлын алдартнууд болсон байна. Бүр тодруулбал, Дөчин мянгатынхан. Найзуудтайгаа холбоотой байдаг уу?
-Багадаа бид хэрэлдээд, зодолдоод, найзлаад явдаг байсан. Өнөөдөр Дөчин мянгат гэхээр музей шиг ойлголт үлдчихээд байгаа юм. Динозавр шиг, тийм биз. Одоо бол Дөчин мянгатын хүмүүс нь байхгүй болчихсон. Тэгэхэд нэр томъёо нь үлдчихсэн байна.
Ялангуяа хот уруу шинээр орж ирсэн хүмүүс Дөчин мянгат гэж ярихаар их дургүй нь хүрдэг юм шиг билээ. 1950-1970-аад онд улстөр, урлаг соёлын элитүүд л амьдарч байсан газар шүү дээ.
Одоо үүнээс үлдсэн зүйл байхгүй болсон л доо. Хааяа айлд очих гээд орц уруу нь ороход эвгүй л санагддаг юм. Ер нь багын найзуудтайгаа уулзаж, хааяа шар айраг ууж, элдвийг ярилцаж суух сайхан байдаг шүү.
-УГЗ, хөгжмийн зохиолч Б.Долгион Таны багын найзуудын нэг байх. Тэрбээр хотын соёлын тухай их ярьдаг л даа. Ер нь өнөөдөр хотын соёл үгүйлэгдээд байгаа юм болов уу гэж бодож явдаг юм. Энэ соёлын талаар Та юу хэлэх вэ?
-Ус, агаар хоёрыг тайлбарлаж болох уу. Болохгүй, тийм үү. Хотын соёлыг тайлбарлана гэдэг үүнтэй л ижил. Б.Долгион бид хоёр хоорондоо хотын соёлын тухай багагүй ярьдаг юм. Ихэнхдээ санал нийлдэг ч хааяа маргах зүйл гарна. Хамгийн бүдүүлэг жишээгээр хотын соёлыг тайлбарлах гэж оролдъё.
Нийслэлийн 10-15 насны 10 хүүхэд хөдөө очлоо. Увс, Дарьганга алинд нь ч очсон байж болно. Нөгөө хотын хүүхдүүд чинь нутгийн хүмүүсийн инээдийг хүргэдэг байхгүй юу. Ааруулаа хурууднаас ялгахгүй, үнээ яаж саадгийг мэдэхгүй. Ухна хуцаа ялгаж танихгүй.
Мориндоо суух гэж ярина. Дөрөө, хазаар, амгай гэж юу байдгийг мэдэхгүй. Алзахгүй эмээлийг нь мэдэж байгаа юм. Өнөөдрийн Улаанбаатарт ирж сурьшсан хүмүүс үүнтэй л адил юм. Учир нь хотод маш олон хүн шилжин суурьшсан. 1980-аад оны сүүлээр Улаанбаатар хот болж эхэлсэн байхгүй юу.
Хот дотор бичигдсэн, бичигдээгүй гэж хоёр хууль байдаг. Өнөөдөр бичигдээгүй хууль нь байхгүй болчихсон. Хот уруу шилжин суурьшсан хүмүүст соёл, боловсрол заадаг газар байхгүй. Цаасан дээр бичигдсэн хуулийг уншаад, олж мэдээд авчих байх. Харин бичигдээгүй хууль гэдгийг олж авч чадахгүй.
Жишээ нь, олон нийтийн газар дураараа бие засч болохгүй, машинаар явж байхдаа тамхиныхаа ишийг хаяж болохгүй, хүмүүстэй мэндлэх хэрэгтэй гэдэг ч юм уу. Энэ бол хотод шилжин суурьшсан хүмүүсийн буруу биш. Хөдөөгийн замд машин бариад явж байхад урд, хойно нь өөр машин байдаггүй.
Нөгөө хүн маань яг тэр ухамсраараа явж байгаа байхгүй юу. Одоо Улаанбаатар хотын зам дээр явж байгаа машинуудыг харахад хувь хүн хөдөө хээр машинаа бариад яваа юм шиг л харагддаг шүү дээ. Япон, Германд явж байхад тэд нар нэг нэгэнтэйгээ яагаад ингэж хүндэтгэлтэй харилцаад байна.
Зүй нь олон зуун жил нэг дор хамт амьдраад бие биеэ хүндэтгээд сурчихсан. Дээр нь хүссэн хүсээгүй бичигдээгүй хууль нь гараад ирдэг. Өнөөдрийг болтол манайхан “уучлаарай” гэдэг үгийг хэрэглэж сураагүй л байна. Герман, Унгарт машин бариад явж байхад нэг нэгийгээ дээд зэргээр хүндэлнэ.
Манайд бол тийм соёл байдаггүй. Түрүүлээд өөрөө орж л байвал бусад нь хамаагүй гэсэн сэтгэлгээгээр ханддаг. Энэ сэтгэлгээнээсээ болж мөргөлдөнө. Мөргөлдсөнийхөө дараа хэрэлдэнэ, зодолдоно. Бөөн асуудал үүсгэнэ. Ер нь уучлалт гуйж чадахгүй байна гэдэг чинь буруугаа хүлээж чаддаггүй гэсэн үг шүү дээ.
Буруугаа хүлээж чаддаггүй хүн юм сурдаггүй юм байна л даа. Япон хүнтэй яриад сууж байхад “Уучлаарай. Би эндүү ташаа бодсон байна” гээд дүгнэлт гаргадаг. Манайхан юун дүгнэлт гаргах. Харин ч эсрэгээрээ пээдийдэг. Хотын замаар машинтайгаа явж байгаа нэг ч хүн ухардаггүй.
Монгол хүн ухрахыг бууж өгөх гэж ойлгодог юм шиг. Бүгд л Чингисийн удам болохоор нэг нэг рүүгээ сүр сүр хараад суучихна /инээв/. Нүдээрээ алах гээд ч байгаа юм шиг. Үнэндээ амнаас цаашгүй юм чинь бие биеэ олигтой ч алж чаддаггүй л байхгүй юу. Энэ ааш араншин бол тухайн хувь хүний буруу биш юм.
Амьдарч, хадгалж ирсэн ахуй, зан заншилтай нь шууд холбоотой байдаг. Манайхан чинь хөдөө хээр талд нүүдэллэж амьдраад сурчихсан. Сүүлийн 20 жилд нэг газар төвлөрч, суурин соёл иргэншилд шилжиж байна. Дээрээс нь нийгмийн бухимдал, үргэлж стресстэй байдаг нь нөлөөлдөг байх л даа.
-Танай хүү гитараа тоглож байгаа юу?
-Тоглож байгаа. Манай хүү гитар их сайн тоглодог. Энэ жил 18 нас хүрч байна. Чехэд мужааны сургуульд сурч байгаа болохоор өөрөө цахилгаан гитар хийдэг болчихсон юм. Би хүүгээсээ асуусан л даа “Чи яагаад мужааны сургуульд орчихов” гэж.
Тэгсэн хүү маань “Ааваа Хятадын хямдхан бараанаас болоод бүх сайхан нарийн мэргэжил байхгүй болчихлоо” гэж хариулсан. Тэгэхээр нь би “Миний хүү сайн сураад Монголд очиж ажиллаарай. Манайд ч гэсэн хийх юм их байгаа” гэж хэлсэн.
-Хүүхдүүд тань монгол хэлээ сурах болов уу. Монголоор ярьж чаддаггүй гэж сонссон юм байна?
-Суралгүй яахав дээ. Уг нь багадаа монголоор ярьдаг байсан. Дараа нь Америк, Болгар, Чех зэрэг олон орноор яваад ирэхээр мартсан байх л даа. Одоо бол хоорондоо англиар ярьдаг.
Нью-Йоркийн аялгаар ярьдаг юм. Манай гэр бүлийн хүн гайгүй сайн англи хэл мэддэг. Гэхдээ манай хоёр хүүхдийн ярьж байгаа зүйлийн 30 хувийг ойлгодог гэсэн шүү.
-Таны эхнэр Чех Улсаас Монголд суугаа Элчин сайд. Тэгэхээр Чех Монголын харилцаанд олон эерэг зүйл гарах байх гэж хүмүүс хүлээдэг шиг билээ?
-Би найдаж байгаа. Найдахаас өөр зүйл хийж чадахгүй юм. Миний зүгээс “Чи ингэ, тэг” гэж хэлэх эрх байхгүй. Манай гэр бүлийн хүний монгол нэр нь Дулмаа, би энэ нэрийг хайрласан юм. Монгол судлаач, монгол хэлтэй болохоор монголчууд гэр бүлийн хүнд маань их хайртай байдаг.
Урьд нь ажиллаж байсан Элчин сайдуудыг харахаар 3-4 жил ажиллаж байгаад л яваад өгдөг байж. Манай гэр бүлийн хүн ч ялгаагүй үүргийн дагуу л ажиллаж байгаа. Гэхдээ Монгол, Чех Улсын харилцааг улам гүнзгийрүүлэх, идэвхжүүлэх тал дээр үнэхээр их зүтгэдэг.
Өөрөө санаачилж их зүйл хийнэ. Хөгжмийн чиглэлд гэхэд л Б.Долгион, Г.Ганхуяг нартай хэдэн хамтлаг дуучин Чехэд аваачих юмсан гэж ярьж байгаа нь сонсогддог л юм. Чехээс ч гэсэн хамтлаг дуучид урьж Монголд тоглуулах юмсан гэх зэргээр ярьдаг л даа.
-Өвөөтэй чинь цуг уран бүтээл туурвиж явсан олон хүнийн зохиолыг ботилж гаргасан. Энэ бүхэн бидний хойч үед соёлын их өв болон үлдэж байгаа юм л даа. Харин Та бүхэнд Б.Ринчен гуайн ботийг гаргах бодол байдаг уу?
-Би үргэлж тийм бодолтой явдаг. Гэхдээ аав бид хэд гаргаж дийлэхгүй юм билээ. Үүнийг төрөөс нь ч юм уу, ямар нэг компанийн дэмжлэгтэй хийхгүй бол
болохгүй. Ер нь Ц.Дамдинсүрэн гуай, С.Эрдэнэ гуай нарын бүтээлийг хэвлэж уншигчдад сануулж байхгүй бол нэг үе өнгөрөхөд л мартагдана.
20 жилийн дараа өнөөдрийн 15 настай хүүхдээс “Ц.Дамдинсүрэн, Б.Буяннэмэх, С.Эрдэнэ, Б.Ринченийг таних уу, мэдэх үү” гэж асуувал “Үгүй л” гэж хариулна. Үүнийг төрийн бодлогоор боловсролын хөтөлбөрт нарийн тусгаж өгөх ёстой. Францууд Жюль Вернээ яаж дэмжиж, дэлхий нийтэд сурталчилж байна.
Онцлог нь Францад нийгмийн соёл гээч юм аль эрт төлөвшчихсөн. Харамсалтай нь манайд нийгмийн соёл огт байдаггүй. Хуучин байсан ч одоо бол тэгээс л эхлэх гэж байна шүү дээ. Өнөөдрийн байдлаар харах юм бол дан ганц уул уурхайгаар яваад олигтой юм болохгүй.
Ард түмний дээр нь суудаг хэдэн хүн баяжина, ард түмэнд ямар ч ашиг байхгүй. Үүнийг би ч хэлээд байгаа юм биш. Дэлхийн түүх өөрөө хэлж өгөөд байгаа байхгүй юу. Уул уурхайгаар явсан ард түмэн хэзээ ч баяждаггүй юм гэдгийг... Хамгийн аюумшигтай нь хэдхэн гэр бүл, цөөн тооны хүн баяжаад л өнгөрнө.
Ингэж баяжсан улсууд нь гараад л явчихна шүү дээ. Харин ард түмэн хоосон чигээрээ л хоцордог. Африкийн Нигер Улсаар жишээ аваад үзье л дээ. Хөрсөн доор нь бүх ховор элемент, алт эрдэнэс байж л байдаг.
Тэгэхэд 150 гаруй сая хүн амтай улсын 500 мянган иргэн нь сайхан амьдраад бусад нь манай монголчуудаас долоон дор амьдарч байна. Норвеги гэхэд л далай дороо нефтийн асар их баялагтай орон. Түүнийгээ ухаж төнхөхгүй сайхан амьдраад болоод л байна.
Норвегийн хамгийн сайхан нь юу вэ гэхээр “Иргэн Та үүнээс илүү баяжиж болохгүй” гээд заагаад өгчихсөн хуультай. Өнгөц харвал үүнийг жинхэнэ социализм байна гэж харах байх. Үгүй, тэнд иргэн бүр тэгш сайхан амьдарч байгаа байхгүй юу.
-Таны аавыг дэлхийн шилдэг 10 палеонтологичийн нэг Р.Барсболд гэдгийг хүн бүр мэднэ. Гэхдээ түүний бүтээсэн гайхамшгийг монголчууд ер тоодоггүй нь хачирхалтай санагддаг?
-Манай аавд Стивен Спилбергийн бичсэн нэг захиа байдаг юм. Үүнийг нь би санамсаргүй мэдэж авсан л даа. Тэгээд ааваасаа асуухгүй юу “Аав Танд Стивен Спилбергийн захиа байдаг юм уу” гэсэн “Тийм” гэж байна. “Хэзээ бичсэн юм бэ. Одоо хаана байгаа вэ” гэсэн “Хагас жилийн өмнө явуулсан юм.
Одоо ажил дээр байж л байна” гэлээ. Тухайн захиандаа “Таны олж нээсэн динозавруудыг кинондоо оруулсан /“Юрийн галавын цэцэрлэг” буюу “Jurassic park”/. Танд ажлын амжилт хүсч, баярлаж буйгаа уламжилья” гэсэн юм билээ. Аав жил болгон Франц, Япон, Англиас янз бүрийн шагнал аваад л байдаг.
Үүнийгээ нэг их дуулиан, шуугиан болгож ярих дургүй, дуугүй суугаад байдаг юм. Манайхан ч мэдье гэж боддоггүй байх. Нийгэм нь ядуу, боловсролгүй юм чинь аргагүй шүү дээ. Динозавр гээд ярихаар л зараад хэдэн сая ам.доллартай болдог гэж ойлгоод байдаг.
Саяхнаас л Тарбаазавр батаар гэдгийн ясыг хулгайгаар гаргасан гэсэн шуугиан гарсан болохоос биш урьд нь хэн ч тоодоггүй байсан биз дээ. Энэ олон жилийн дотор манайх хачин сайхан музейтэй болж болох л байсан. Япон, Өмнөд Солонгос палеонтологи гээд их гүйгээд байна л даа.
Учир нь япончууд 1980-аад оны үед нэг зүйл маш сайн ойлгосон байхгүй юу. Тэд сайхан машин, сайн компьютер хийдэг гээд л хөөрөөд байсан. Явж явж эргээд харсан чинь тэдэнд цэвэр шинжлэх ухаан байхгүй байсан байгаа юм. Тэгсэн өнөө ядуу гээд ад үзээд байдаг Монгол нь палеонтологитой сууж байдаг.
Уул шугамандаа палеонтологийг АНУ, ОХУ шиг баян, том гүрэн ивээн тэтгэн тогтоож байдаг юм билээ. Тэгэхэд манай палеонтологичид АНУ-ын палеонтологичидтай өрсөлдөөд явж байна. Японы шинжлэх ухаан гэж хараад байсан зүйл нь бизнес л байгаа байхгүй юу.
Нэг юм зохион бүтээгээд түүнийгээ зарчихъя гэдэг ч юм уу. Харин палеонтологи бол тийм их мөнгө олоод, асар их баяждаг зүйл биш. Нэр хүндээс өөр юу ч өгдөггүй. Бизнес хийе гэвэл олсон олдворуудаа пластик хэвээр авч гаднын том музейнуудад худалдаж болно.
Тэд нар чинь манайхаас дандаа горьдож суудаг хүмүүс байхгүй юу. Манай улсын хувьд дэлхийд палеонтологи болон, ноолуур, ашигт малтмалаараа нэр хүндтэй.
Гэвч ноолуур, ашигт малтмал бол цэвэр бизнесийн чиглэлийн нэр хүнд болоод явчихна. Тэгэхээр Монголын палеонтологи бол дэлхийд эх орноо сурталчилж байгаа шинжлэх ухааны ганц салбар юм.
-Сүүлийн үед манайхны дунд дов жалганы үзэл дэндүү газар аваад байх шиг. Би тэр аймгийнх болохоор тийм хүнийг түших ёстой гэдэг ч юм уу. Гэтэл бид Монгол гэсэн нэг л нэрийн дор амьдарч яваа хүмүүс шүү дээ. Энэ тал дээр ямар бодолтой байна?
-Одоо хараад байхад манайхан дов жалганы үзлээр маш их хуваагддаг болчихсон. Энэ Увсынх, Дорноговийнх, Сүхбаатарынх гээд л хуваагдана. Өвөө үүнд их дургүйцдэг байсан. “Монголчууд чинь ерөөсөө л Хамаг Монгол байсан. Хамаг Монгол байхдаа хамгийн их хүчтэй байж” гэж ярина.
Эцэстээ мужийн жижигхэн үзэл рүү орж байгаа нь энэ л дээ. Чи монгол, би монгол гэж ярихын оронд чи тийм, би ийм, чи ийм эрлийз, би ийм хурлийз гээд ярьдаг байхгүй юу. Үүнийг англиар трайбализм /tribalism/ гээд байгаа юм л даа.
Трай /tri/ гэдэг нь омог гэсэн утгатай үг, тийм үү. Афганистанаар л жишээ авч яръя. Нэг талаасаа улс юм шиг, нөгөө талаасаа биш ч юм шиг. Учир нь бөөн омог хоорондоо дайтаад л сууж байдаг. ОХУ ч тэр, АНУ ч тэр дийлээгүй шүү дээ. Сомали ч ялгаагүй, нэг үндэстэн нөгөөдхөө устгаад л сууж байгаа байхгүй юу.
Ингээд яриад байсан чинь манайхтай төстэй ч юм шиг. Ер нь Монгол Улс маань нэг л эгзэгтэй үед тулж ирээд яах учраа олохгүй байх шиг л санагдаад байгаа юм.
-Өнөөдөр бид Чингисээс өөр бахархалгүй болчихсон юм шиг бүх зүйлээ их хаанаараа нэрлээд л байна. Монгол хүн бүрийн бахархал Чингис гэдэгтэй хэн ч маргахгүй. Гэхдээ хэт их туйлширвал ямар ч зүйл үнэгүйддэг муу талтай. Бахархлын тухай Та юу хэлэх бол?
-Том үндэстэн зайлшгүй нэг бахархалтай байх ёстой. Манайхан бол амнаас цаашгүй. Бүгд л Чингис хаан гэж ярьдаг. Хэдэн нөхөр суугаад ярихад Чингис хаанаа зайлшгүй дурддаг байхгүй юу. Нөгөөдхийг нь сайн сонсоод байхаар “Монголын нууц товчоо”-гоо тойруулаад яриад байдаг.
Гэтэл тухайн цаг үед өчнөөн гадаадын мэргэжилтэн манайд ажиллаж байсан байх жишээтэй. Марко Пологоос эхлээд л их олон хүн ажиллаж байсан. Эд нар чинь Монголын төлөө л ажиллаж байсан. Өнөөдрийнхөөр бол цалин хөлс нь ч боломжийн, улаан номертой машин ч барьдаг байсан байх /инээв/.
Рашид Аддин, Марко Поло, Александр Невский нар Монголын нарийн ухааныг үзүүлж байсан байгаа юм. Өгөдэй хааны үед Хархоринд байсан Мөнгөн модыг франц хүн хийсэн гэж байгаа. Мөн тухайн үед Монголд шашны зөрчилдөөн байдаггүй байсан нь европчуудыг гайхахад хүргэсэн байгаа юм.
Марко Поло европчуудад итгүүлэх гээд үйл тамаа үзсэн байдаг биз дээ. Нэг гудамжинд нь буддын, нөгөөд нь лал, цаана нь христосын сүм байдаг юм гээд ярихаар нөгөө хэд нь худлаа яриад бай гэдэг.
Тэр ч байтугай Өгөдэй хааны үед бий болсон цаасан мөнгөн дэсгэртийг үзүүлээд “Үүгээр дэлгүүр орж юм худалдаж авдаг” гэхэд итгээгүй байхгүй юу. Харин цөөн хэдэн хүн итгэсний нэг нь Кристофер Колумб.
Үнэхээр бид Монголынхоо түүхийг мэдье гэж бодож байгаа бол Орос, Хятадын түүхийг давхар судлах ёстой. Яагаад эвлэлдэн нэгдсэн эс бөгөөс яагаад дайсагнасан юм гэдгийг бүгдийг нь мэддэг байх хэрэгтэй. Хамаг Монгол гэдэг л энэ юм шүү дээ.
-Та олон газар орноор явсан хүн. Тэр газруудад ер нь ардчиллын үнэ цэнэ гээч зүйлийг яаж ойлгож байна вэ?
-Ардчилал бол миний гол зарчим. Скандинавын орнуудаар л жишээ авъя л даа. Жинхэнэ капиталист орон гэсэн мөртлөө яг л социалист замаар явж байна. Ядуучуудаа дэмжинэ, сургуулийнх нь систем хатуу, банк, санхүү эдийн засаг нь маш их зарчимтай.
Татвараа төлөөгүй бол шоронд сууна. Хуулийн дагуу юмаа хийгээд байвал ёстой сайхан амьдарч болно. Иймэрхүү хөгжилтэй оронд явж байхдаа би сонирхоод хүмүүсээс нь асууна л даа “Танай Ерөнхий сайдыг хэн гэдэг юм бэ” гэхээр “Мэдэхгүй” гэдэг.
Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайдынхаа нэрийг мэдэхгүй, таньдаггүй орон бол хамгийн сайхан орон гэсэн үг шүү дээ. Будапештэд байхдаа би Өмнөд Солонгосын Элчин сайдтай танилцсан юм. Тэр хүн “Монгол сайхан ардчилсан орон болох юм байна. Янз бүрийн хүн гарч ирж магадгүй.
Танай Монголд олон малчин байдаг гэдгийг би мэднэ. Жирийн иргэд, тэдгээр малчинд дээр нь ямар нам сууж байгаа нь хамаагүй. Дээр нь сууж байгаа хүн танай хүүхдүүд маргааш сургуульдаа явах уу, чи ажилтай байх уу гэдгийг л шийдэх ёстой” гэж хэлж байсан юм.
Энэ бол 1990-ээд оны эхэн үед болсон яриа шүү. Засгийн газар, УИХ-ын гол зорилго бол ард түмнийхээ амьдралыг өөд нь татах, илүү баян болгох. Үүнээс өөр зарчим тэдэнд байхгүй, байх ч ёсгүй юм.
Т.Бүдээхүү
Т.Зөнбилэг
